Ο Δημήτρης Χατζής γεννήθηκε στα Γιάννενα, γιος του Γεώργιου Χατζή, ποιητή (έγραφε με το ψευδώνυμο Πελλερέν) και εκδότη της εφημερίδας Ήπειρος , και της Αθηνάς το γένος Κυριακοπούλου από το Αίγιο. Είχε έξι αδέρφια.
Παρακολούθησε εγκύκλια μαθήματα στην Ιόνιο Σχολή της Αθήνας, αναγκάστηκε όμως να διακόψει το 1930 μετά τον ξαφνικό θάνατο του πατέρα του και επέστρεψε στη γενέτειρά του, όπου ανέλαβε τη συνέχιση της έκδοσης της εφημερίδας και τη συντήρηση της οικογένειάς του. Εκεί τέλειωσε το Γυμνάσιο (Ζωσιμαία Σχολή) και στη συνέχεια γράφτηκε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, χωρίς να μπορέσει να ολοκληρώσει τις σπουδές του για οικονομικούς λόγους.
Το 1932 ήρθε για πρώτη φορά σε επαφή με μαρξιστικούς κύκλους και το 1935 γράφτηκε στο Κ.Κ.Ε. και υπηρέτησε την ιδεολογία του στα Γιάννενα.
Ένα χρόνο αργότερα τον συνέλαβε η αστυνομία του Μεταξά και το δικτατορικό καθεστώς τον εξόρισε στη Φελέγανδρο (επέστρεψε το 1937).
Μετά την έισοδο των Γερμανών στη χώρα έφυγε για την Αθήνα. Κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής εντάχτηκε στο ΕΑΜ και στη συνέχεια βγήκε στο αντάρτικο, συνεργάστηκε με τον αντιστασιακό τύπο και στη συνέχεια με την εφημερίδα Ελεύθερη Ελλάδα, στην οποία παρέμεινε ως υπέυθυνος σύνταξης ως το κλείσιμό της (1947).
Το καλοκαίρι του 1947 εξορίστηκε στην Ικαρία. Μετά το τέλος του εμφυλίου κατέφυγε ως πολιτικός πρόσφυγας αρχικά στη Ρουμανία και στη συνέχεια στην Ουγγαρία, (που έγινε η δεύτερη πατρίδα του· εκεί έμεινε για τριάντα περίπου χρόνια και έκανε τον πρώτο του γαμο), όπου μελέτησε βυζαντινή και μεταβυζαντινή ιστορία και λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο της Βουδαπέστης, κοντά στον καθηγητή Γκιούλα Μόραβσικ.
Με τη βοήθεια του προηγουμένου πραγματοποίησε ερευνητική εργασία και διδακτορική διατριβή με θέμα Οι μονωδίες για την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους, με υποτροφία στην Ακαδημία Επιστημών του Ανατολικού Βερολίνου.
Το 1962 επέστρεψε στη Βουδαπέστη, όπου εργάστηκε ως βοηθός καθηγητής στην έδρα της βυζαντινής φιλολογίας και ίδρυσε το Νεοελληνικό Ινστιτούτο, ενώ παράλληλα δημοσίευσε επιστημονικές μελέτες σε εφημερίδες και περιοδικά και υπήρξε επιμελητής των εκδόσεων μεταφράσεων νεοελλήνων λογοτεχνών στα ουγγρικά από τον εκδοτικό οίκο Europa.
Το 1967 η δικτατορία του Παπαδόπουλου του απαγόρευσε την επιστροφή στην Ελλάδα.
Το 1968 έφυγε από την Ουγγαρία, έχοντας προηγουμένως αρνηθεί την ουγγρική υπηκοότητα και ταξίδεψε για λίγο στο Παρίσι, κατόπιν πιέσεων της γαλλικής αστυνομίας να ζητήσει πολιτικό άσυλο όμως, αρνήθηκε τη θέση βοηθού στην έδρα νεοελληνικών σπουδών που του προσφέρθηκε από το Πανεπιστήμιο και γύρισε στη Βουδαπέστη.
Το 1973 εργάστηκε ως καθηγητής νεοελληνικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης και δημοσίευσε μαζί με τον Θανάση Χατζή ένα βιβλίο για τη δικτατορία στην Ελλάδα, όπου επέστρεψε οριστικά το καλοκαίρι του 1975, όταν ακυρώθηκαν οι δυο καταδίκες σε θάνατο για λιποταξία, που τον βάρυναν από την εποχή του εμφυλίου.
Το 1975 δίδαξε νεοελληνική λογοτεχνία στη Σχολή Μηχανολόγων του Πανεπιστημίου Πατρών με μεγάλη επιτυχία· μετά από αντιδράσεις συντηρητικών κύκλων του Πανεπιστημίου και του Υπουργείου Παιδείας, τα μαθήματα διακόπηκαν.
Από το 1975 ως το 1980 ανέπτυξε έντονη πολιτιστική δραστηριότητα, δίνοντας διαλέξεις και συμμετέχοντας σε συζητήσεις σε σχολεία και πανεπιστήμια.
Την ίδια περίοδο συνεργάστηκε με τα περιοδικά Δομή και Αντί και εξέδωσε το περιοδικό Πρίσμα, που κυκλοφόρησε τέσσερα τεύχη (το τελευταίο μετά το θάνατό του).
Το 1979 παντρεύτηκε την ιστορικό Καίτη Χατζή, με την οποιά απέκτησε μια κόρη την Ελένη-Αγγελίνα.
Πέθανε σε σπίτι φίλων στη Σαρωνίδα από καρκίνο των βρόγχων.
Οι πρώτες λογοτεχνικές προσπάθειες του Δημήτρη Χατζή τοποθετούνται γύρω στο 1930, οπότε άρχισε να δημοσιεύει ποιήματα σε εφημερίδες της Ηπείρου.
Το 1947 εκδόθηκε το μυθιστόρημά του “Η Φωτιά”. Ακολούθησαν τέσσερις συλλογές διηγημάτων και ένα ακόμη μυθιστόρημα, καθώς επίσης πολλά δημοσιεύματά του σε εφημερίδες και περιοδικά, που παρέμειναν ανέκδοτα.
Το έργο του τοποθετείται στο χώρο του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Ανήκει στους ανανεωτές ρεαλιστές συγγραφείς της μεταπολεμικής ελληνικής πεζογραφίας με κυρίαρχο στοιχείο της γραφής του τον κοινωνικό προβληματισμό.
Αξιοσημείωτη είναι επίσης η συχνά έντονα λυρική διάσταση του λόγου του και η ιδιαίτερη προσοχή που έδωσε στη γλωσσική του έκφραση.
Το πρόσωπο του νέου ελληνισμού
Διαλέξεις και δοκίμια
Το βιβλίο αυτό περιέχει τον βασικό κορμό από το ιστορικό και φιλολογικό έργο του Δημήτρη Χατζή. Έργο στις παρυφές της λογοτεχνικής του δημιουργίας, που όμως αποτελεί υφάδι και δομικό στοιχείο της δημιουργίας αυτής.
Ακολουθώντας τις δραματικές τύχες της ελληνικής αριστεράς, από την Κατοχή και τον Εμφύλιο μέχρι την εικοσιπενταετή του εξορία, ο Χατζής επεξεργάστηκε με όλες του τις δυνάμεις την υπέρβαση του διλήμματος: απελευθέρωση από το ορθόδοξο κομματικό δόγμα αφενός, διαμόρφωση μιας νέας συγκροτημένης και συλλογικής δημιουργικότητας αφετέρου. Στο μεταίχμιο αυτό, κεντρικό του μέλημα ήταν η διερεύνηση του προβλήματος της συνέχειας του Νέου Ελληνισμού.
… Στον τόμο αυτό περιλαμβάνονται δεκαεννιά κείμενα, από το 1957 ως το 1980. Κεντρικό -δομικό- στοιχείο του αποτελούν οι τέσσερις ανέκδοτες διαλέξεις του 1979 με θέμα “Το πρόσωπο του νέου Ελληνισμού”, απ’ όπου και ο τίτλος του τόμου. Απ’ τα δεκαεννιά κείμενα τα δέκα είναι άρθρα σε περιοδικά ή εφημερίδες, ευρύτερου πολιτικού χαρακτήρα. Επτά είναι κείμενα ανοιχτών διαλέξεων κατά τη μεταπολίτευση, και δύο είναι κείμενα περισσότερο επιστημονικά. Βασικός λόγος ύπαρξής τους είναι η διατύπωση ενός λόγου που επιχειρεί να διαφωτίσει, να συνδεθεί με την ιστορική πραγματικότητα, να ενεργοποιήσει δημιουργικές αντιδράσεις και συνειδήσεις. Ένας λόγος που αναζητεί με πάθος ένα νέο τρόπο σύνδεσης της ιστορίας με την ιδεολογία και την κοινωνία, σε μια μεταπολίτευση με πήλινα πόδια.
Ανυπεράσπιστοι
Περιέχει τα διηγήματα: “Τετριμμένα σύμβολα”, “Άϊ Γιώργης”, “Ώρα της φυρονεριάς”, “Ανυπεράσπιστοι”, “Ένα θύμα της Κατοχής”, “Το ουσιώδες”, “Το βάφτισμα”.
Το τέλος της μικρής μας πόλης
Με τον τίτλο αυτό -“Το τέλος της μικρής μας πόλης”- πρωτοεκδόθηκε συλλογή διηγημάτων του Δημήτρη Χατζή στη Ρουμανία το 1953, από τον εκδοτικό οίκο “Νέα Ελλάδα”. Περιείχε πέντε από τα επτά διηγήματα, δηλαδή τα εξής: “Ο Σιούλας ο ταμπάκος”, “Σαμπεθάι Καμπιλής”, “Η θεία μας η Αγγελική”, “Η διαθήκη του καθηγητή”, “Μαργαρίτα Περδικάρη”. Τον Οκτώβριο του 1959 δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στην “Επιθεώρηση Τέχνης” το διήγημα “Ο τάφος” και τον Φεβρουάριο του 1962, στο ίδιο περιοδικό, το διήγημα “Ο ντέτεκτιβ”. Το 1963 και ενώ ο Χατζής βρίσκεται στην Ουγγαρία κυκλοφορεί η πρώτη πλήρης έκδοση της συλλογής, τυπωμένη στο τυπογραφείο Α. Κουλουφάκου, για λογαριασμό της “Επιθεώρησης Τέχνης”. Το 1971 γίνεται η τρίτη έκδοση με επίμετρο το κείμενο του Δημήτρη Ραυτόπουλου “Το νεοελληνικό μάθημα του Δημήτρη Χατζή” (εκδ. “Διογένης”). Από τότε ως σήμερα έχουν γίνει άλλες τρεις εκδόσεις: “Πλειάς”, 1974, “Κείμενα”, 1979 (οριστική έκδοση, διορθωμένη από τον συγγραφέα) και “Ζώδιο”, 1989…
Ο παππούς και ο πατέρας του Δημήτρη Χατζή ήταν τυπογράφοι· προς τιμήν τους το βιβλίο στοιχειοθετήθηκε το 1999, για την έκδοση αυτή, στη μονοτυπία των Αδελφών Παληβογιάννη, σελιδοποιήθηκε και τυπώθηκε στο κλασικό τυπογραφείο “Μανούτιος” του Χρίστου Μανουσαρίδη.
Μουργκάνα
1948: Όρθιοι, στα μετερίζια της Μουργκάνας! Άλλη μια συνταρακτική στιγμή από την τρίχρονη εποποιία του ΔΣΕ, την οποία μας περιγράφει πολύ ζωντανά ο Τάκης Χατζής στη νουβέλα του.
Τότε ήταν που ο κυβερνητικός στρατός ξεκίνησε μια μεγάλη εκστρατεία εναντίον του ΔΣΕ από τη Μουργκάνα της Ηπείρου. Στην πρώτη φάση, 2 έως 8 Μάρτη, ο κυβερνητικός στρατός (2 ταξιαρχίες, υποστηριζόμενες από πυροβολικό και αεροπορία) απέτυχε με μεγάλες απώλειες σε έμψυχο και άψυχο υλικό. Το ίδιο συνέβη και στη δεύτερη φάση, 28 Μάρτη έως 9 Απρίλη, οπότε ο ΔΣΕ, πολεμώντας εναντίον 3 ταξιαρχιών, τμημάτων ορεινών καταδρομών, 20 πυροβόλων και της αεροπορίας, πέρασε στην αντεπίθεση και προκάλεσε στον αντίπαλο μεγάλες απώλειες, αναγκάζοντάς τον να τροποποιήσει τα σχέδιά του…
Μυθιστορήματα
Το διπλό βιβλίο (1976), Τυπογραφείο “Κείμενα”
Φωτιά (1946)
Το διπλό βιβλίο (1999), Το Ροδακιό (Ε)
Φωτιά (2000), Το Ροδακιό (Ε)
Νουβέλες
Μουργκάνα (2016), Σύγχρονη Εποχή
Διηγήματα
Το τέλος της μικρής μας πόλης (1963)
Ανυπεράσπιστοι (1966)
Σπουδές (1976)
Το τέλος της μικρής μας πόλης (1979), Τυπογραφείο “Κείμενα” (Ε)
Ανυπεράσπιστοι (1979), Εκδόσεις Καστανιώτη (Ε)
Σπουδές (2000), Το Ροδακιό (Ε)
Ανυπεράσπιστοι (2000), Το Ροδακιό (Ε)
Το τέλος της μικρής μας πόλης (2007), Το Ροδακιό (Ε)
Διαλέξεις, δοκίμια, μελέτες
Γλώσσα και πολιτική (1975)
Το πρόσωπο του νέου ελληνισμού (2005), Το Ροδακιό
Προσωπικές αφηγήσεις
Θητεία – Αγωνιστικά κείμενα 1940-1950 (1979), Τυπογραφείο “Κείμενα”
Θητεία (2000), Το Ροδακιό (Ε)
Συλλογικά έργα
Βόλος: Μια πόλη στη λογοτεχνία (2001), Μεταίχμιο
Παιδιά του κόσμου (2005), Επίλογος
Μέρες του 2013 (2012), Γαβριηλίδης
Λογοτεχνικό ημερολόγιο 2013 (2012), Εκδόσεις Πατάκη
Πηγές: ΕΚΕΒΙ, BIBLIONET, Σύγχρονη Εποχή, Το Ροδακιό, Εκδόσεις Καστανιώτη