Ο Κοσμάς Πολίτης (1888-1974) είναι από τους μεγαλύτερους πεζογράφους μας των τελευταίων πενήντα χρόνων. Την πρώτη του εμφάνιση στα ελληνικά γράμματα την έκανε με δύο μυθιστορήματα, Το Λεμονοδάσος (1930), και την Εκάτη (1933).
Από την αρχή διακρίθηκε για την πρωτοτυπία του ύφους και την υποβλητικότητα της έκφρασης. Το 1938 μας έδωσε την Eroica, ένα μυθιστόρημα παιδικής ψυχολογίας, μοναδικής ομορφιάς, για το οποίο τιμήθηκε με το Α Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος (1938). Μετά την Eroica εξέδωσε το Τρεις γυναίκες και το 1946 Το Γυρί.
Υστερα από ολόκληρη δεκαετία μας έδωσε τη συλλογή διηγημάτων Η κορομηλιά, με την οποία τιμήθηκε με το Α Κρατικό Βραβείο Διηγήματος (1955).
Επειτα το θεατρικό έργο Κωνσταντίνος ο Μέγας και τέλος το αριστούργημά του, το θαυμάσιο μυθιστόρημα Στου Χατζηφράγκου, (1964) με το οποίο τιμήθηκε με το Α Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος.
Στα δύο πρώτα του μυθιστορήματα, Το Λεμονοδάσος και την Εκάτη, ο Κοσμάς Πολίτης ακολουθεί τους κλασικούς τρόπους στη δομή και την αφήγηση, που δεν αποκλείουν την ποίηση, τη λυρική διάθεση και τη λυρική περιγραφή σε όλο το πλάτος του μύθου. Ετσι, από άποψη ουσίας, Το Λεμονοδάσος το κατακλύζει η ερωτική, φυσιολατρική και αφηγηματική ελευθερία. Την Εκάτη το ολοκληρωτικό πάθος, η αίσθηση της ανικανοποίησης, και ο ψυχικός προβληματισμός.
Την Eroica την πλημμυρίζει η ποίηση του ονειρικού, η μουσική σύνθεση της ηρωικής έφεσης της εφηβείας, που ο συγγραφέας προσπαθεί να μεταμορφώσει λυρικά το συνηθισμένο σε ασυνήθιστο, και να το υψώσει πάνω από την καθημερινή μετριότητα.
Στα δυό τελευταία μυθιστορήματά του ο Κοσμάς Πολίτης, χωρίς να προδώσει την ορθόδοξη πεζογραφία, που κινείται συνήθως στους χώρους της ποιητικής και υποβλητικής έκφρασης, με το Γυρί και κυρίως με το Στου Χατζηφράγκου το ενδιαφέρον του τώρα κινείται προς τον απλό, τον ουσιαστικό και συγκεκριμένο ανθρώπινο πόνο. Με τα ίδια εκφραστικά μέσα, σ’ένα συνταίριασμα των λυρικών και των ψυχικών στοιχείων της πεζογραφίας του με τα ρρεαλιστικά, ο συγγραφέας μας δίνει τον “ανθρωπιστικό λυρισμό του ή τον λυρικό ανθρωπισμό”.
Το Γυρί γραμμένο μέσα στα χρόνια της Κατοχής, σημειώνει την ουσιαστική στροφή του συγγραφέα απο το εξαιρετικό και το ασυνήθιστο, προς το καθημερινό και το συνηθισμένο. Μας δίνει την ποίηση του καθημερινού, του κοινού, και του συνηθισμένου, ανάμεσα απο τους απλούς και ανεπιτήδευτους ανθρώπους του λαού που “αγαπούνε, αγωνίζονται και υποφέρουν” (Το Γυρί, σελ.76).
Στο τελευταίο του μυθιστόρημα “Στου Χατζηφράγκου”, ο Κοσμάς Πολίτης μας ξαναζωντανεύει τη Σμύρνη του 1902. Μας ξαναφέρνει στη ζωή, σαν μάγος, σαν θαυματοποιός – όπως τον χαρακτηρίζει ο Απ. Σαχίνης – σαν πραγματικός δημιουργός, τη χαμένη ελληνική πολιτεία μέσα στις σελίδες του μυθιστορήματός του. Παίρνοντας ως βάση μιά συνοικία της, Στου Χατζηφράγκου, ζωντανεύει με άφταστο τρόπο, τα ήθη, τις συνήθειες, τις ομορφιές και τις γρα;φικότητες της πόλης, και σε πρώτο πλάνο τους απλούς εργατικούς ανθρώπους, τους ανθρώπους του καθημερινού μόχθου. Η λεγόμενη “ανώτερη” κοινωνία, ο ψεύτικος κόσμος των προξενείων και των κοσμικών, βρίσκεται σε δεύτερο πλάνο στο μυθιστόρημα.
Στου Χατζηφράγκου ο Κοσμάς Πολίτης παρουσιάζεται φορέας των ανθρωπιστικών και κοινωνικών ιδεών με τρόπο προοδευτικό και στοχαστικό.
“Δεν υπάρχει αμφιβολία – γράφει ο Απ. Σαχίνης – πως ο Κοσμάς Πολίτης είναι αριστοτέχνης της υποβολής’ έμμεσα και ανάλαφρα, ανεπαίσθητα, μας υποβάλλεται το καθετί “Στου Χατζηφράγκου”, χωρίς κραυγές, χωρίς μεγάλα λόγια, χωρίς αδιακρισίες ή υπερβολές: η ανθρωπιά, η καλοσύνη, η κακία, η φιλία, η αγάπη, τα καθημερινά δράματα και οι τραγωδίες της ζωής, η προαιώνια αδικία που βασιλεύει στον κόσμο.”
Ο Κοσμάς Πολίτης μας έδωσε μυθιστορήματα απόλυτα δικαιωμένα και ολοκληρωμένα’ έργα ανώτερης ποιότητας, που πλούτισαν τη νεώτερη πεζογραφία μας. Χαρακτηριστικό της πεζογραφικής του τέχνης υπήρξε η ποίηση, και γνώρισμά της όχι η δύναμη – όπως του Καζαντζάκη – αλλά η γοητεία. Με τη γοητεία αξιοποίησε πεζογραφικά την ομορφιά στα πρώτα μυθιστορήματά του, με τη γοητεία αξιοποίησε στα στερνά του την ανθρωπιά και τον ανθρώπινο πόνο.
“Στου Χατζηφράγκου”, το πατριωτικό συναίσθημα, το εθνικό ρίγος, ένα είδος περηφάνιας για τον ελληνισμό και την υπεροχή του διοχετεύονται χωρίς ρητορείες και μεγαληγορίες.
Τέλος το μυθιστόρημα το γεμίζουν θαυμάσιες και λυρικότατες περιγραφές της φύσης. Ενα μικρό δείγμα είναι αρκετό για να μας δείξει όλη την ποιότητα των περιγραφών:
“Ομως, αλήθεια, τι ομορφιά από δω πάνω. Ο ουρανός αγκάλιαζε τα νιάτα. Μες το μαγιάτικο καταμεσήμερο, ένα θάμπος από χρυσογάλανη αποθέωση άχνιζε τον ορίζοντα και καταστάλαζε στα διάσελα. Μα λίγο πιό κάτω από τα κορφοβούνια, ο ήλιος έκανε την απογραφή της πλάσης. Ο κάθε βράχος, το κάθε φαράγγι, ως και η κάθε πέτρα, ξεχωρίζανε πάνω στα δυό βουνά, τον Τμώλο και το Σίπυλο, τα λάξευε ο ήλιος με τα χίλια καλέμια της αχτιδοβολιάς του – και ύστερα, στον κάμπο, καταπιανότανε ψιλοδουλιά τις φυλλωσές, ένα-ένα φυλλαράκι, κοσκινίζοντας επάνω τους χρυσόσκονη”.
O Κοσμάς Πολίτης είναι ένας προικισμένος πεζογράφος, με ένα θείο χάρισμα, την πλαστική ικανότητα. Μέσα σε λίγες γραμμές, με λίγες πινελιές, ολοκληρώνει αβίαστα τα πρόσωπά του και κάνει τον αναγνώστη να τα βλέπει μπροστά στα μάτια του, με όλες τις χάρες, τις ιδιομορφίες, ακόμα και τις ασχήμιες τους.
Το 1973 εισήχθη στον Ευαγγελισμό με αναπνευστική και καρδιακή ανεπάρκεια, και στη συνέχεια μεταφέρθηκε σε οίκο ευγηρίας. Το 1974 νοσηλεύτηκε ξανά στον Ευαγγελισμό, όπου και απεβίωσε στις 23 Φεβρουαρίου. Μετά το θάνατό του εκδόθηκε ένα ακόμα μυθιστόρημά του με τον τίτλο Τέρμα, (1976).
Λεμονοδάσος (1930)
Εκάτη (1933)
Εroica (1938)
Το Γυρί (1944)
Στου Χατζηφράγκου (1962)
Τέρμα (1976)
Νουβέλες, Διηγήματα, Αφηγήματα
Ελεονόρα (1935)
Μαρίνα (1939)
Τρεις γυναίκες (1943)
Τζούλια (1943)
Το ρέμα (1945)
Ενα διπλό (1945)
Η κορομηλιά, νουβέλα (1946)
Κωνσταντίνος ο Μέγας, θεατρικό (1957)
Πρώτη Ανάσταση (1959)
Μάρκο Πόλο, εργασία πάνω στα ταξίδια του (1967)
Καϊάφας, αφήγημα (1976)
Πρόσφατες εκδόσεις
Τέρμα (2000), Ερμής
Μάρκο Πόλο, Πρωτότυπη εργασία πάνω στα ταξίδια του (2001), Ιωλκός
Τρεις γυναίκες (2001), Γράμματα
Το Γυρί (2001), Γράμματα
Eroica (2001), Γράμματα
Λεμονοδάσος (2004), Πελεκάνος
Το Γυρί (2005), Πελεκάνος
Τρεις γυναίκες (2005), Πελεκάνος
Κορομηλιά (2005), Πελεκάνος
Το λεμονοδάσος (2006), Ύψιλον/Βιβλία
Εκάτη (2006), Πελεκάνος
Λεμονοδάσος, Συλλεκτική έκδοση (2007), Μοτίβο
Λεμονοδάσος (2010), Ελληνικά Γράμματα
Eroica (2011), Άλτερ Εγκο Μ.Μ.Ε. Α.Ε.
Eroica (2011), Πελεκάνος
Τέρμα (2012), Πελεκάνος
Στου Χατζηφράγκου (2012), Πελεκάνος
Στου Χατζηφράγκου (2013), Άλτερ Εγκο Μ.Μ.Ε. Α.Ε.
Λεμονοδάσος, Αναζητώντας το χρυσόμαλλο δέρας (2020), Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
Κορίνθιες (2020), Νεφέλη
Στου Χατζηφράγκου (2020), Το Βήμα / Άλτερ Εγκο Μ.Μ.Ε. Α.Ε.
Λεμονοδάσος (2021), 24 γράμματα
Συλλογικά έργα
Λογοτεχνικό ημερολόγιο 2012 (2011)
Μεταφράσεις
Pearl Buck, Ανατολικός άνεμος, δυτικός άνεμος
A.J. Cronin, Τα άγουρα χρόνια
James Joyce, Οι Δουβλινέζοι
Elia Kazan, Ο συμβιβασμός
Edgar Allan Poe, Αλλόκοτες ιστορίες
John Steinbeck, Τα σταφύλια της οργής
Lev Tolstoi, Πόλεμος και ειρήνη
Giuseppe Di Lambedusa “Γατόπαρδος”
Βιβλιογραφία
Τ.Μαλάνος, Δειγματολόγιο, 1962
Απ. Σαχίνης, Πεζογράφοι του καιρού μας, 1967
Β.Βαρίκας, Συγγραφείς και κείμενα, 1975
Α. Καραντώνη, Πεζογράφοι και πεζογραφήματα της γενιάς του 30, 1977
Mario Vitti, Η γενιά του τριάντα. Ιδεολογία και μορφή, Ερμής, 1977
K. Mητσάκης, «Kοσμάς Πολίτης (1893-1971)», 1977
Nόρα Aναγνωστάκη, «Kοσμάς Πολίτης», H μεσοπολεμική πεζογραφία, 1993
Ιώ Μαρμαρινού, Κοσμάς Πολίτης. ‘Ενας δανδής του πνεύματος, 1999
Mario Vitti,Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Οδυσσέας, 2003
Λεμονοδάσος – Κοσμάς Πολίτης
Ένα από τα πιο πρωτότυπα έργα της νεοελληνικής μας πεζογραφίας. Λίγα βιβλία μπορούν να αποτυπώσουν την χαρά της ζωής και τον δυναμισμό της νιότης όπως αποτυπώθηκε στο πρόσωπο τούτου του ιδιαίτερου, στο σώμα και το πνεύμα, εφήβου. Οι πιο γλυκιές κουζουλάδες μέσα σε μια κουζουλή κοινωνία μας περιμένουν στις σελίδες τούτου του βιβλίου.
Επιμέλεια: Ειρήνη Κοζανίτη
Μυθιστόρημα, 24 γράμματα, 2021, 230 σελ.
Λεμονοδάσος – Κοσμάς Πολίτης
… Το “Λεμονοδάσος” (1930), με το οποίο γίνεται η πρώτη εμφάνιση του Κοσμά Πολίτη στα γράμματα, είναι μια ιστορία γραμμένη σε πρώτο πρόσωπο, εν είδει ημερολογίου. Καλύπτει τον ίδιο χρόνο που καλύπτουν τα αναφερόμενα γεγονότα και αφηγείται τον νεανικό έρωτα ανάμεσα στον Παύλο, το κεντρικό πρόσωπο, ένα νέο με επιτυχημένη σταδιοδρομία, γεμάτο όρεξη για ζωή και πόθο να χαρεί τα νιάτα του, και τη Βίργκω, το νεαρό κορίτσι από τον Πόρο που εγκλιματίζεται σιγά σιγά και στην κυριολεξία “ετοιμάζεται” να ενσαρκώσει την πραγματικότητα του απόλυτου έρωτα που βιώνει στο πρόσωπό της ο Παύλος.
Ο αναγνώστης παρακολουθεί όχι μόνο τα γεγονότα που πλαισιώνουν τη διαδρομή του Παύλου μεταξύ Αθήνας-Πόρου αλλά κυρίως την εσωτερική του πορεία προς την ολοκλήρωση του ερωτικού του πόθου, τον εγκλωβισμό του ανάμεσα στον σωματικό και τον πνευματικό έρωτα, και, εντέλει, τη φυγή του, την ψυχική παραίτηση ζωής πολύ πριν το σωματικό θάνατο -την απόλυτη παραίτηση μπροστά στο φόβο που υψώνει, το ίδιο απόλυτα, “το τέρας της πραγματικότητας”…
(από το εισαγωγικό σημείωμα του βιβλίου).
Εκάτη – Κοσμάς Πολίτης
Στο μυθιστόρημα του Κοσμά Πολίτη “Εκάτη” παρουσιάζεται με γλαφυρό τρόπο η επιθυμία ενός νέου άνδρα της αστικής τάξης να γνωρίσει τον απόλυτο έρωτα.
Eroica – Κοσμάς Πολίτης
Η Eroica, που πρωτοκυκλοφόρησε σε τόμο το 1938, είναι το κατεξοχήν «μυθιστόρημα της εφηβείας» της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Τρίτο κατά σειρά μυθιστόρημα του Κ. Πολίτη, είναι και το πιο πετυχημένο από καλλιτεχνική άποψη. Στάθηκε το αγαπημένο ανάγνωσμα μιας ολόκληρης γενιάς, αυτής που ενηλικιώθηκε κατά την οδυνηρή δεκαετία του 1940 – 1950. Αγαπήθηκε κυρίως γιατί βασίζεται στη ρομαντική και νοσταλγική αναπόληση της ξένοιαστης νιότης και σε μια ιδεαλιστική αντίληψη της φιλίας, του έρωτα και του ηρωισμού. Πολύ λιγότερο όμως προσέχτηκε μια εξίσου σημαντική πλευρά της Eroica: μια ειρωνική διάθεση του Πολίτη που τείνει να υποσκάπτει τον ιδεαλισμό του βιβλίου και να τονίζει ότι η ιστορία που έπλασε ανήκει στο χώρο της φαντασίας κι όχι της πραγματικότητας. Τραγικό συμπέρασμα της Eroica είναι ότι η πραγματικότητα ποτέ δεν είναι ξένοιαστη παρά μόνο για όσους εύκολα βαυκαλίζονται με φαντασιοπληξίες και ανυπόστατα ιδανικά.
Τρεις γυναίκες – Κοσμάς Πολίτης
Στη νουβέλα “Τρεις γυναίκες” (1941) θίγεται το θέμα του απόλυτου έρωτα μέσα από την παρουσίαση τριών διαφορετικών γυναικών.
Το Γυρί – Κοσμάς Πολίτης
Το μυθιστόρημα “Το γυρί” σκιαγραφεί τη ζωή στην ομώνυμη συνοικία της Πάτρας. Ρεαλιστική απεικόνιση της καθημερινότητας των λαϊκών συνοικιών μέσα από μία σειρά παραλλήλων ιστοριών.
“Όπως κι αν είναι η οδός Ιεροθέου -το μέρος τούτο μπρος στα περιβόλια- έχει μια σύσταση ξεχωριστή ολότελα. Ίσως να τη χρωστάει στο ρεύμα του ανέμου που κατεβαίνει από το βουνό -α, κάτι τρίβει ο άνεμος απ’ το μυαλό του ανθρώπου, λεπταίνει ακόμη ως και τ’ άψυχα. Τις νύχτες του καλοκαιριού, όσο λουφάζ’ η άλλη χώρα μέσα στην ασφυξία της μαλάτσας, εδώ φυσάει το αγέρι του βουνού και μαστιγώνει τα αίματα… Ίσως το άλλο στοιχείο της, η σκόνη, να πρόσθετε την ξωτικιά του χάρη. Ο δρόμος τυλιγότανε μέσα σ’ ένα κυματισμό από πέπλα, τα πρόσωπα και οι καταστάσεις παίρνανε κάποιο περίγραμμα ρευστό, ακαθόριστο, ιδεατό -τρεμουλιαστό και ιριδισμένο καθώς οι πέτρες και τα φύκια κάτω από τη διαφάνεια της θάλασσας…”
Απόσπασμα από “Το Γυρί” (1944).
Στου Χατζηφράγκου – Κοσμάς Πολίτης
Το τελευταίο ολοκληρωμένο μυθιστόρημα του Κοσμά Πολίτη, “Στου Χατζηφράγκου”, το οποίο τιμήθηκε με Κρατικό Βραβείο και συγκαταλέχθηκε στα αριστουργήματα του 20ού αιώνα, αναβιώνει δεξιοτεχνικά την ατμόσφαιρα των αρχών του αιώνα στη Σμύρνη. Πρωταγωνιστής του είναι η πόλη, είκοσι χρόνια πριν από την Καταστροφή, με το γλωσσικό της ιδίωμα, τα τοπωνύμια της, τις συνήθειες και τα έθιμά της. Το εμβόλιμο κεφάλαιο “Πάροδος” (στην αρχαία τραγωδία, το τραγούδι του Χορού όταν εισέρχεται στην ορχήστρα), με άλμα στο χρόνο, μας οδηγεί στην Αθήνα του 1962, όπου ένας ηλικιωμένος πρόσφυγας περιγράφει με σπαρακτικά λιτό τρόπο το τέλος της “ευτυχισμένης πολιτείας” και υπογραμμίζει την τραγική ειρωνεία: οι άνθρωποι ελπίζουν – η Ιστορία, σκληρή, αδιαφορεί.
Σήμερα στο “Ιζμίρ”, εκεί όπου άλλοτε βρισκόταν ο μαχαλάς του Χατζηφράγκου, υπάρχει άλσος· ελάχιστα είναι τα σημάδια της μαγευτικής πόλης με τους Έλληνες, τους Τούρκους, τους Φραγκολεβαντίνους, τους Αρμένηδες και τους Εβραίους, του κόσμου που αναπλάθει ο Κοσμάς Πολίτης – δίχως ούτε μία φορά να αναφέρει τη λέξη “Σμύρνη”. Διότι, όπως λέει: “Για τους αγαπημένους νεκρούς του μιλάει κανείς συχνά χωρίς να τους ονομάζει, νιώθοντας πως θα ‘ταν ασέβεια στη μνήμη τους να προφέρει το όνομα τους”.
Τέρμα – Κοσμάς Πολίτης
Το τελευταίο έργο του Κοσμά Πολίτη “Τέρμα”, είναι ένα μυθιστορηματικό έργο, μία αφήγηση μιας απλής οικογενειακής ιστορίας στη Σμύρνη, έργο που παρέμεινε ημιτελές.
Στον τοίχο, σε τόση απόσταση από το παράθυρο ώστε να μην το χτυπάει το παντζούρι όταν άνοιγε, ήταν κρεμασμένο το κλουβί, αρκετά ψηλά για να μην το φτάνει μ’ ένα πήδημα καμιά ψοφόγατα, απ’ αυτές που τριγυρνούσαν ακόμα και τις νύχτες με φεγγάρι. Το καναρίνι κελαηδούσε τώρα μια χαρά, χρειάστηκε όμως να μείνει πάνω από ένα μήνα μέσα στο κλουβί μαζί με άλλο καναρίνι, παλαίμαχο σα να λέμε, για να μάθει να κελαδάει…
Πηγές: Θ.Ροδάνθης, ΕΚΕΒΙ, Biblionet, Εκδόσεις Πελεκάνος, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Ιωλκός, Γράμματα, Ύψιλον, Wikipedia
