Μας ζωντάνεψε τον κόσμο του χωριού και της στάνης· του βουνού και του δάσους, της ορεινής ομορφιάς και της εθνικής μας παράδοσης. Ήταν μιά σημαντική στροφή της ποιητικής έμπνευσης προς την ντόπια παράδοση και μάλιστα με τα μέτρα που ήταν σε χρήση και στο δημοτικό τραγούδι, με τον λαϊκό δεκαπεντασύλλαβο.
H ποίηση αυτή αγαπήθηκε αμέσως από το ελληνικό κοινό και εξακολουθεί να αγαπιέται ακόμα, όπως αγαπήθηκε και ο ποιητής, στον οποίο η λατρεία του κοινού έχει στήσει ως σήμερα τέσσερεις προτομές (στην Πεντέλη, στην Αρτα, στα Γιάννενα και στή Λάρισα).
Στην προτίμηση αυτή συντέλεσαν ασφαλώς και οι δραματικές συνθήκες κάτω από τις οποίες έζησε ο ποιητής, που πέθανε άλλωστε πολύ νέος, σχεδόν παιδί, μόλις είκοσι έξι χρονών.
Γεννήθηκε στο Συρράκο της Ηπείρου το 1868, από οικογένεια που είχε προσφέρει πολλά στην υπόθεση της πατρίδας. Οταν τελείωσε το δημοτικό, κατέβηκε στα Γιάννενα, να μπεί στη Ζωσιμαία Σχολή. Στην πόλη αυτή έμενε και ο πατέρας του, πλούσιος έμπορος άλλοτε, που άρχισε όμως να ξεπέφτει μετά το 1881.
Ενας πράκτορας της ρουμανικής προπαγάνδας ζήτησε τότε από το γερο-Κρυστάλλη, να του δώσει τον Κώστα να τον στείλει γιά δωρεάν σπουδές στο Βουκουρέστι. Με την πρόταση αυτή ο πατέρας πληγώθηκε στην εθνική φιλοτιμία του, και μάλιστα εράπισε τον πράκτορα.
Τα ίδια πατριωτικά αισθήματα είχε και ο νεαρός μαθητής-ποιητής, ο οποίος είχε τελειώσει τότε ένα πρωτόλειο «επύλλιον», με τον τίτλο: «Αι Σκιαί του Αδου».
H ποιητική αυτή σύνθεση, μολονότι άτεχνη, παλλόταν από πατριωτική έξαρση. Ο πράκτορας της ρουμανικής προπαγάνδας βρήκε την ευκαιρία να εκδικηθεί. Κατάγγειλε τo έργο στον Τούρκο στρατιωτικό διοικητή, o oποίος διέταξε τη σύλληψη του νεαρού Κρυστάλλη. Οι συμμαθητές του της Ζωσιμαίας τον βοήθησαν να κρυφτεί, και ύστερα από μεγάλες περιπέτειες, τα Χριστούγεννα του 1888, κατόρθωσε να περάσει τα σύνορα και να καταφύγει στην Αθήνα.
H αγωνιώδης προσπάθεια του να πετύχει κάποια υποτροφία, γιά να τελειώσει την τελευταία τάξη του Γυμνασίου, δεν έφερε αποτέλεσμα. Και επειδή πλέον αντιμετώπιζε θέμα πείνας, αναγκάστηκε να εργαστεί έπί δύο χρόνια ως τυπογράφος σ’ ένα σκοτεινό υπόγειο. Αργότερα εργάστηκε γιά μερικούς μήνες ως συντάκτης στο περιοδικό «Εβδομάς» του Ιωάν. Δαμβέργη και ύστερα ως υπάλληλος των εκδοτηρίων στους Σιδηροδρόμους Πελοποννήσου. Η υγεία του όμως είχε κλονιστεί ανεπανόρθωτα. Προσβλήθηκε από φυματίωση και πέθανε στην Αρτα τον Απρίλιο του 1894, όπου έμενε η αδερφή του, σε ηλικία είκοσι έξι χρονών.
Μόνος, αβοήθητος, άρρωστος, χωρίς εφόδια, αλλά με τεράστια πίστη και ζήλο, ο νεαρός αυτός εξόριστος, ένα χωριατόπουλο άπραγο, χαμένο στη μεγάλη Αθήνα, πέτυχε να φέρει ένα ρυάκι δροσερό νερό, από τη βουνίσια ομορφιά μέσα στην αδιάφορη Αθήνα. Πέτυχε να επιβάλει τις ποιμενικές αναμνήσεις του, να μας γνωρίσει το κάλλος της αγροτικής ζωής, να μας ξυπνήσει την πατριωτική φλόγα και να δημιουργήσει μιά δική του παράδοση, που του εξασφάλισε ιδιαίτερη θέση στην ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας.
Αναστημένος στη σκλαβιά, ύμνησε την ελευθερία. Και χάνοντας τίς ομορφιές της ορεινής Ηπείρου, που δεν επρόκειτο να ξαναδεί, (οι Τούρκοι τον είχαν καταδικάσει ερήμην 25 χρόνια εξορία στό φεζάν), έκανε τραγούδι τη νοσταλγία του. Υπάρχει πολύ πάθος και πολλή αλήθεια μέσα στους στίχους του, γι’ αυτό και μας δίνουν μιά γνήσια συγκίνηση.
Η εργατικότητα του εξάλλου υπήρξε χωρίς προηγούμενο. Παρά τις δυσκολίες και τις αντιξοότητες του βίου του, έγραψε μέσα σε μιά πενταετία τόσα, όσα άλλοι χρειάστηκαν ολόκληρη ζωή γιά να τα γράψουν.
Εξέδωσε τις ποιητικές συλλογές: «Το επύλλιον», «Ο καλόγερος της Κλεισούρας του Μεσολογγίου» (1889). Τα «Αγροτικά» (1891), τον «Τραγουδιστή του χωριού και της στάνης» (1893).
Τα «Αγροτικά» τιμήθηκαν με έπαινο στον Α’ φιλαδέλφειο Διαγωνισμό και ο «Τραγουδιστής» με πρώτο και θερμότατο έπαινο στον Β’ φιλαδέλφειο διαγωνισμό.
H κρίση θεωρήθηκε άδικη. Μα έδωσε την ευκαιρία στους φιλολογικούς κύκλους της Αθήνας να ξεσπαθώσουν με ενθουσιασμό υπέρ του Κρυστάλλη. Ιδιαίτερη βαρύτητα είχε το άρθρο του Βλάση Γαβριηλίδη στην «Ακρόπολη», που έπιανε ολόκληρη την πρώτη σελίδα της εφημερίδας.
Πέρα από την ποίηση ασχολήθηκε ακόμα με το διήγημα και δημοσίευσε τη συλλογή: «Πεζογραφήματα» (1894), όπου βλέπουμε επίσης να μοσκοβολάει η νοσταλγία γιά τη χαμένη πατρίδα και η απλότητα της βουνίσιας ψυχής. Μιά εκτεταμένη ιστορικο-λαογραφική μελέτη γιά τους «Βλάχους της Πίνδου» (τό υλικό της οποίας ο Κρυστάλλης ετοίμαζε από μαθητής) μας δείχνει τις σημαντικές δυνατότητες του, που δεν πρόλαβαν να αξιοποιηθούν. Οι τελευταίες ποιητικές συνθέσεις του: (Γκόλφω, Ψωμαπάτης) έμειναν μισοτελειωμένες.
Μερικά άλλα έργα του χάθηκαν οριστικά (κάηκαν στη φωτιά από τη σπιτονοικοκυρά του, όταν έμαθε οτι ήταν φυματικός). Μιά πλήρη βιογραφία του ποιητή, σε μορφή μυθιστορήματος, εκδόθηκε από τον εκλεκτό λογοτέχνη Μιχάλη Περάνθη με τον τίτλο: «Ο Τσέλιγκας».
Αι σκιαί του Αδου (1887)
Ο καλόγερος της Κλεισούρας του Μεσολογγίου (1890)
Αγροτικά (1891)
Ο τραγουδιστής του χωριού και της στάνης (1893)
Πεζογραφία
Πεζογραφήματα (1894)
Συγκεντρωτικές εκδόσεις
Εργα: Ποιήματα – Πεζά (1912)
Τα ποιήματα (1916)
Aπαντα
Ποιήματα – Πεζογραφήματα – Λαογραφικά – Ιστορικά – Γράμματα, τόμος Α’
Ποιήματα – Πεζογραφήματα – Λαογραφικά – Ιστορικά – Γράμματα, τόμος Β’
Τα Aπαντα, τόμος Β’ Τα πεζογραφήματα (1948)
Ποιήματα
Πρόσφατες εκδόσεις
Άπαντα Κρυστάλλη (1975), Ζουμπουλάκης – Βιβλιοθήκη για Όλους
Πεζογραφήματα (1989), Νεφέλη
Ο τραγουδιστής του χωριού και της στάνης, Ποιήματα και πεζά (2005), Ζήτρος
Οι Βλάχοι της Πίνδου (2005), Μάτι
Η δασκάλα και άλλα διηγήματα (2007), Ροές
Κλέφτικες ιστορίες και λαογραφικά (2009), Πελεκάνος
Ηπειρωτικαί αναμνήσεις (2009), Πελεκάνος
Ηπειρωτικαί αναμνήσεις (2009), Άλτερ Εγκο Μ.Μ.Ε. Α.Ε.
Κλέφτικες ιστορίες και λαογραφικά (2009), Άλτερ Εγκο Μ.Μ.Ε. Α.Ε.
Διηγήματα (2011), Πελεκάνος
Ηπειρωτικαί αναμνήσεις (2011), Άλτερ Εγκο Μ.Μ.Ε. Α.Ε.
Η εικόνα. Το σημειωματάρι του Γεροκαλαμένιου (2014), manifesto
Διηγήματα Χριστουγέννων (2018), manifesto
Συλλογικά έργα
Του έρωτα, Μύρον εκκενωθέν όνομά σου (1994), Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου
Ελληνικά διηγήματα, Μετά των εικόνων των συγγραφέων (2004), Εκδόσεις Πατάκη
Οι πιο αγαπημένες ιστορίες για τα Χριστούγεννα και την Πρωτοχρονιά (2007), Μίνωας
Πάσχα των Ελλήνων, Εννέα ιστορίες και ένα ποίημα βασισμένα σε κείμενα μεγάλων Ελλήνων συγγραφέων (2008), Άγκυρα
Η νεοελληνική ερωτική ποίηση, Τα ομορφότερα κείμενα (2010), Ελευθεροτυπία
Αγαπημένες ελληνικές ιστορίες για τα Χριστούγεννα και την Πρωτοχρονιά (2012), Μίνωας
Χριστούγεννα και χιονιάς, Ανθολογία (2013), Νάρκισσος
Τα Αετόπουλα, Αναγνωστικό Γ’ και Δ’ τάξης (2013), Άλτερ Εγκο Μ.Μ.Ε. Α.Ε.
Πάσχα των Ελλήνων, Εννέα ιστορίες και ένα ποίημα (2013), Άγκυρα
Το δικό μας Πάσχα, Πασχαλινά αφηγήματα (2016), Νάρκισσος
Βιβλιογραφία
Γ.Κ.Κατσίμπαλη, Κώστας Κρυστάλλης (1935)
Γ.Μ.Αποστολάκη, Ο Κρυστάλλης και το δημοτικό τραγούδι (1937)
Κώστα Βάρναλη, Αισθητικά Κριτικά, τόμος Β (1958)
Ανδρέα Καραντώνη, Κώστας Κρυστάλλης, Φυσιογνωμίες (1959)
Μ.Χ.Περάνθη, Ο Τσέλιγκας (1969)
Διηγήματα Χριστουγέννων – Κώστας Κρυστάλλης
Ημερομηνία Πρώτης Έκδοσης: 2015
Διηγήματα, manifesto, 2018, 58 σελ.
Πηγές: Biblionet, Θ.Ροδάνθης, Μαλλιάρης Παιδεία, Υδρία, Δομή και Πάπυρος Larousse Britannica