Νάνος Βαλαωρίτης (1921-2019)

Γη του διαμαντιού

Το έργο του Νάνου Βαλαωρίτη, “Γη του διαμαντιού”, γράφτηκε στα γαλλικά, την περίοδο που ο ποιητής ήταν μέλος στην ομάδα του Μπρετόν, δηλαδή το 1958. Η “Γη του διαμαντιού” δεν είναι μια αυτόνομη ποιητική συλλογή. Αποτελείται από κείμενα που συνοδεύουν τις λιθογραφίες της συζύγου του, Μαρί Ουίλσον, η οποία υπήρξε επίσης μέλος της γαλλικής υπερρεαλιστικής ομάδας.

Ο σκύλος του Θεού

Οι ιστορίες της συλλογής “Ο σκύλος του Θεού”, με το κοσμοπολιτικό τους περιεχόμενο, διαδραματίζονται σε πολλές χώρες, άλλες υπαρκτές, άλλες πλασματικές – με μια ονειρική αληθοφάνεια. Βρίσκονται πάντα στο μεταίχμιο των “ειδών” της λογοτεχνίας. Άλλες αγγίζουν το ερωτικό-περιπετειώδες και την επιστημονική φαντασία (“Η φαντασία του έρωτα”), άλλες το ρομαντικό αφήγημα (“Το άλμα του Λουπάνο”), το ρεαλιστικό αφήγημα (“Μια πολύ σύντομη ιστορία”), την ψευδοσυνέντευξη (“Το στάδιο του καθρέφτη”), την κοινωνικο-φανταστική σάτιρα (“Φεύγοντας”), το ψυχογράφημα (“Οι εξωγεννημένοι”). Κάθε ιστορία έχει μια διαφορά ύφους, η οποία μπορεί να χαρακτηριστεί ως μεταφηγηματική γραφή. Ο Νάνος Βαλαωρίτης είχε ήδη αρχίσει να πειραματίζεται προς αυτή την κατεύθυνση με τα αφηγήματα της δεκαετίας του ’60, μερικά από τα οποία, συγκεντρωμένα στον “Προδότη του γραπτού λόγου”, στη “Δολοφονία” και στην “Παραμυθολογία”, αποτελούν μια εισαγωγή στην υπερμοντέρνα τεχνική.

Ο Όμηρος και το αλφάβητο

Στο νέο του βιβλίο ο Νάνος Βαλαωρίτης αναλύει το πώς πιθανόν συντέθηκαν τα δυο ομηρικά έπη με το αλφάβητο ως ρητορικό και συμβολικό νήμα και μέρος του κειμένου. Αλλιώς δεν εξηγούνται η έκταση των ποιημάτων και η χρήση του αλφαβήτου ως χωριστικά σημεία μόνο. Ο ποιητής με τη μέθοδο της θεματικής ακροφωνίας (κάθε γράμμα από το αλφάβητο εκπροσωπεί τον πρώτο ήχο του ονόματος στο οποίο αναφέρεται) επιλέγει λέξεις που αρχίζουν από τα γράμματα των τίτλων για να συντάξει τα κύρια θέματα της κάθε ραψωδίας. Για παράδειγμα λέξεις που αρχίζουν από άλφα καθορίζουν τα κύρια θέματα της ραψωδίας Άλφα στην Ιλιάδα, ή την Οδύσσεια, από βήτα των ραψωδιών Βήτα κ.ο.κ.

Τα σπασμένα χέρια της Αφροδίτης της Μήλου

Το παρόν μυθιστόρημα συμπληρώνει μιά τριλογία με τα δύο προηγούμενα (“Απ’ τα κόκαλα βγαλμένη” και “Ο θησαυρός του Ξέρξη”), παρακολουθώντας τα αποκομμένα και χαμένα Χέρια του αγάλματος της Αφροδίτης της Μήλου, που ανήκε σ’ έναν μεγαλο-μεγάλο θείο του συγγραφέα για ένα σύντομο χρονικό διάστημα πριν να το αρπάξουν οι Γάλλοι, προκαλώντας άνισες ιστορικές και προσωπικές συνέπειες. Εφόσον λοιπόν το έπαθλο των Καλλιστείων, το Μήλο της θεάς Έριδας, το κρατάει το ένα χέρι, ενώ το άλλο συγκρατεί τον κατεβασμένο χιτώνα που αποκαλύπτει τα κάλλη της, όποιος κατέχει τα Χέρια έστω και για ένα μικρό χρονικό διάστημα έχει τύχη στον έρωτα αλλά ατυχία σε όλα τ’ άλλα. Και ίσως δεν είναι τυχαίο ότι το 1821 έπεται κατά πόδας, ως ένας νέος φονικότατος Τρωικός πόλεμος, με την αποκάλυψη του αγάλματος το 1820.
Η μυθοπλασία της διαδρομής των Χεριών ανά τον κόσμο συμβολίζει, σύμφωνα με τον συγγραφέα, τον αποσπασματικό χαρακτήρα του έρωτα στην εποχή μας, με τις έντονες εξάρσεις του και τις εξίσου απότομες διακοπές, δίνοντάς του έναν βίαιο κι ακρωτηριασμένο χαρακτήρα. Στο μυθιστόρημα παρελαύνουν όλων των ειδών οι έρωτες πλαισιωμένοι από ημιανεξάρτητα επεισόδια, ιστορικά ή πλασματικά, δικτυωμένα με μια ανοιχτή μετααφηγηματική τεχνική ώστε να καλύψει άνετα το χώρο και το χρόνο του θέματος. Συχνά μετοικούν θέματα και πρόσωπα από τα δύο προηγούμενα βιβλία του ιδίου, σχηματίζοντας έτσι έναν κύκλο όπου περιέχεται ενδοκειμενικά και η παγκόσμια λογοτεχνία στα διάφορα είδη της. Οι άνεμοι της ιστορίας, του έρωτα και της γραφής παρασύρουν στο στρόβιλό τους τα πρόσωπα των επεισοδίων σε μιά περιπετειώδη και φαντασμαγορικά ονειρική μυθιστορική μυθοπλασία συχνά παρωδιακή και ειρωνική.

Η δολοφονία

Οταν γράφτηκε η “Δολοφονία” τα κομπιούτερς ήταν ακόμα μια αμυδρή σκιά στον ορίζοντα. Σήμερα το “μελλοντολογικό μέλλον” μάς έχει προλάβει και ξεπεράσει. Ο τελευταίος Πρόεδρος ετοιμάζεται, αλλά όχι αμαχητί, να παραδώσει τα κλειδιά της εξουσίας στις μηχανές. Σ’ ένα αποστειρωμένο πια περιβάλλον μιας ανώτερης εποχής παίζει το παιγνίδι του “φυσιολογικού” εγκέφαλου εναντίον του μηχανικού. Μόνο που το παιγνίδι περιπλέκεται από την ύπαρξη ενός τρίτου -του ανθρώπινου αντι-εγκέφαλου που συμβολίζεται από το Τέρας. Στο δειλινό αυτό της ανθρώπινης εξουσίας συμβαίνουν πράγματα κωμικά και τραγικά, χρωματισμένα πάντοτε από μια νοσταλγία του παρελθόντος. Ο αναγνώστης πριν κλείσει η φουτουριστική αυτή μπαλάντα μ’ ένα απροσδόκητο τέλος, θα διακρίνει τα αμυδρά στίγματα της εποχής μας μέσα σ’ ένα ουτοπικό μέλλον, που από καιρό πια έχει προβληθεί από τους στοχαστές μας.

Ο θησαυρός του Ξέρξη

Ενα αλχημιστικό μυθιστόρημα
Ενα μυθιστόρημα περιπέτειας και συμβολισμού. Τα τέσσαρα τμήματα παρουσιάζουν πρόσωπα αντίστοιχα, αλλά και αντιφατικά. Το πρόβλημα της ταυτότητας του ποιοι είμαστε αληθινά και ποιοι θα μπορούσαμε να είμαστε, προς το καλύτερο ή το χειρότερο. Η αναζήτηση ενός θρυλικού θησαυρού του Βασιλια Ξέρξη θαμμένου κάπου στους λόφους δυτικά των Αθηνών είχε απασχολήσει τα πρόσωπα του προηγούμενου μυθιστορήματος του Νάνου Βαλαωρίτη, «Απ’ τα Κόκκαλα βγαλμένη», όπου τα κόκκαλα είναι τα ρητά των Ελλήνων που προκαλούν την αφήγηση. Στον «Θησαυρό του Ξέρξη» ο πραγματικός ανεύρετος θησαυρός μετατρέπεται σε ανθρώπινο, συμβολικά, όπου παίζει ρόλο μια ιδεατή επανάσταση, σ’ έναν ανάστατο κοινωνικά πλανήτη.
Στον «Θησαυρό του Ξέρξη». η διήγηση προκαλείται από τα ιστορικά γεγονότα ως παρακείμενο, και υποφώσκουν οι διάφορες φάσεις της αλχημείας όπου το ζητούμενο είναι ο χρυσός ή μια μορφή ανεξάντλητης ενέργειας. Στο τελευταίο τμήμα, τα πρόσωπα όπως στα αλχημικά δοχεία ανακυκλώνονται σ’ένα ανθρωποφαγικό διονυσιακό συμπόσιο όπου ο πρωταγωνιστής και ο συγγραφέας ο ίδιος καταβροχθίζονται από τα πρόσωπα. Ο «Θησαυρό του Ξέρξη». είναι ένα πολυεδρικό αφήγημα, όπου η μια σκηνή αντανακλάει και ρέει μέσα στην άλλη παρόλο που διατηρούνται ακέραιες και χωριστά, όπως ο κινητικός υδράργυρος των αλχημιστών, της Πρώτης Υλης του Μεγάλου Έργου., που τελικά είναι ο άνθρωπος.

Για μια θεωρία της γραφής

Η “θεωρία της γραφής” είναι μια παραμελημένη περιοχή της κριτικής σκέψης στην Ελλάδα που όμως διασχίζει όλες τις “ανθρωπιστικές” σπουδές. Τα κείμενα ετούτα του Νάνου Βαλαωρίτη αποτελούν μια πολύπλευρη αλλά επίμονη αναζήτηση για έναν συνδετικό κρίκο ανάμεσα στις διάφορες “γραφές”, χωρίς ο λόγος αυτός να είναι “ηγεμονικός”, “καταπιεστικός” ή “εξουσιαστικός” – αλλά με την απόσταση της ειρωνείας και του χιούμορ, θέτει ερωτήματα, προβαίνει σε νέες αναγνώσεις που αφορούν τις πολλαπλές λειτουργίες της γλώσσας στο νέο ρόλο της ως υπαγορεύτρια της συνείδησης. Τα κείμενα αυτά, κινούνται διαρκώς προς ένα σημείο ανεύρετο ακόμα, ή που έχει βρεθεί κι εξαφανιστεί πολλές φορές στο παρελθόν. Μια περιοδεία μέσα από όλα τα είδη του λόγου και του πνεύματος.
Το βιβλίο περιλαμβάνει κείμενα για τους Δανιήλ Φιλιππίδη, Αντρέ Μπρετόν, Κ.Π. Καβάφη, Ε.Α.Πόε, Λουί Μπουνιουέλ, Μαντώ Αραβαντινού, Γιώργο Μακρή, Αντρέα Παγουλάτο, Νίκο Καχτίτση, Νίκο Εγγονόπουλο, Νικόλαο Κάλας, Κώστα Ταχτσή, καθώς και δοκίμια για τον υπερρεαλισμό, για το δημοτικό τραγούδι, για το χιούμορ στο μοντέρνο κίνημα, για τον ερωτισμό στη γραφή, κ.ά.

Ή του ύψους ή του βάθους

Πρόσφατα άρθρα γύρω από τον πολιτισμό στην Ελλάδα της κρίσης
Είναι γνωστό ότι οι Έλληνες ως λαός συνήθως αναδεικνύονται καλύτερα στις έκτακτες περιστάσεις, όπως και στην αρχαιότητα: Περσικοί Πόλεμοι, εναντίον των Καρχηδονίων στη Σικελία, του ύψους, του βάθους ο Πελοποννησιακός Πόλεμος, η κατάκτηση του Μεγαλέξανδρου, του ύψους, του βάθους, οι επίγονοι ανάμεσά τους. Εικοσιένα του ύψους, οι εμφύλιοι του βάθους. Ο κατάλογος είναι μακρύς – και πάντοτε σε σχέση με τους ξένους, εχθρούς, βαρβάρους ή μεταξύ μας, θα συνεχιστεί η ίδια εικόνα κατά μήκος της ιστορίας μας. Ποια είναι τα μυστηριώδη κίνητρα αυτού του μηχανισμού; Τα άρθρα, γραμμένα σε μια εποχή μεγάλης ταπείνωσης ηθικής, οικονομικής, πολιτιστικής και πολιτικής, με αναπάντεχα φαινόμενα, αντιμετωπίζουν την κατάσταση με την ειρωνεία του σαρκασμού, την ψύχραιμη κριτική ή φανταστικό παιχνίδι, που είναι ίσως η καλύτερη άμυνα και αντεπίθεση σε μια δύσκολη έως τραγική περίσταση με σκοπό να ανεβάσει το ηθικό και να εκμηδενίσει τα στερεότυπα εναντίον του Έθνους που τόσο άδικα δοκιμάζεται σκληρά.

Στο υποκύανο μάτι του Κύκλωπα

Είναι αδύνατον να καθορίσουμε με ακρίβεια τι είναι ποίηση· γιατί η γραφή της μας ξεφεύγει. Ο Άγγλος ποιητής John Keats σ’ ένα γράμμα του έλεγε ότι ο ποιητής δεν υπάρχει. Είναι ένας χαμαιλέων που προσαρμόζεται σε όλα τα περιβάλλοντα και τα είδη της ποιητικής γραφής. Επίσης μπορούμε να πούμε ότι ο ποιητής είναι όπως ψαράς που ρίχνει το δίχτυ του και πιάνει λέξεις, φράσεις, τις οποίες κατόπιν ανασκευάζει σε ποιήματα. Οι λέξεις αυτές μπορεί να είναι τρέχουσες ή σπάνιες αναλόγως τι θέλει να παρουσιάσει. Εκεί επεμβαίνει ο προσωπικός χαρακτήρας του γράφοντος που ονομάζουμε ύφος. Πάντως τα ποιήματα δεν είναι παθητικά αποκυήματα της φαντασίας, αλλά ένα σύνολο που ενεργεί κι αλλάζει την πραγματικότητα πλουτίζοντάς την με νέες προοπτικές. Όσο για την ερμηνεία της σημασίας του κάθε ποιήματος αυτό θα το κρίνει ο αναγνώστης ανάλογα με τις ευαισθησίες του.

Για μια θεωρία της γραφής Γ΄

Από το κείμενο στο υπερκείμενο
Τα κείμενα αυτά καλύπτουν την περίοδο από το 1946, από την αρχή δηλαδή της κριτικής γραφής και πράξης του Νάνου Βαλαωρίτη, που ξεδιπλώθηκε σε τρεις γλώσσες, μέχρι και τις αρχές του 21ου αιώνα. Αποτελούν την εξέλιξη αυτής της γραφής σε διάφορες περιόδους και συχνά συνοδεύουν αντίστοιχα κινήματα σε άλλες χώρες, ωστόσο εφαρμοσμένα σε ελληνικά πρότυπα.
Το πρώτο μέρος αφορά θεωρητικά κείμενα, ενώ το δεύτερο προσωπικές κριτικές. Τα δύο αυτά μέρη συναποτελούν τις φάσεις που πέρασαν τόσο η ποίηση όσο και τα πεζά του? από τον μοντερνισμό στον υπερρεαλισμό και στους Μπιτ, ως τον γλωσσοκεντρισμό και, τέλος, στην απεξάρτηση από όλα τα κινήματα και τις τάσεις, για να φτάσει στη σημερινή του ιδιαίτερη γραφή, όπου συνδυάζει τη μορφή με την καθημερινή γλώσσα, και τα γεγονότα με τις αντιδράσεις πλέον του ίδιου του ποιήματος που καθοδηγεί το χέρι του, όπως ακριβώς γίνεται και στα σχέδιά του. Οι διάφορες θεωρίες περί ενδοκειμενικότητας, του άγχους της επίδρασης του παρελθόντος αλλά και του μέλλοντος, η δομική ανάλυση των κειμένων αλλά και η ανάδυση της κειμενικής γραφής (του πεζού λόγου με ρυθμούς της ποίησης), όλα συναπαρτίζουν τη ροή της σκέψης του εικοστού αιώνα που κληρονομεί ο εικοστός πρώτος, συχνά φύρδην μίγδην, χωρίς ταξινόμηση. Τα άρθρα που περιέχει αυτός ο τρίτος τόμος της σειράς «Για μια θεωρία της Γραφής» ελπίζει ο συγγραφέας ότι θα διασαφηνίσουν ορισμένα σημεία, αποκαθιστώντας παράλληλα και τις μεταξύ τους συνδέσεις.