O πνευματωδέστερος συγγραφέας του περασμένου αιώνα, από τους προδρόμους της ελληνικής πεζογραφίας καί κριτικής, καί τους συντελεστές της αναγέννησης της πνευματικής ζωής του τόπου.
Χιακής καταγωγής γεννήθηκε στην Ερμούπολη της Σύρου το 1836 καί μεγάλωσε στη Γένοβα της Ιταλίας, όπου εμπορευόταν ο πατέρας του. Σε ηλικία δεκατριών χρονών ξαναγύρισε στη Σύρο, περάτωσε τις εγκύκλιες σπουδές του, σπούδασε φιλολογία στο Βερολίνο κι ύστερα έγκαταστάθηκε στην Αθήνα.
Η πατρική του περιουσία καί οι εμπορικές του απασχολήσεις του προσπόρισαν οικονομική ανεξαρτησία καί ελευθερία γνώμης, ώστε, όταν στράφηκε αργότερα στη δημοσιογραφία καί την κριτική, να ασκήσει οξύτατο, καυστικό, αλλά καί δίκαιο, ανεπηρέαστο, αντικειμενικό έλεγχο της πολιτικής, κοινωνικής καί πνευματικής μας ζωής.
Οι σελίδες του είχαν επί πλέον το χάρισμα του χιούμορ, της σάτιρας, του ευφυολογήματος. Ανέβασε το λειτούργημά του σε καθαρά ευρωπαϊκό επίπεδο, χωρίς να πάψει να είναι ανεπηρέαστος καί ασυμβίβαστος, ακόμα κι όταν έγινε φτωχός (περί το τέλος της ζωής του).
Το 1875 ιδρύει την εφημερίδα Ασμοδαίος, σατιρικού καί πολιτικού χαρακτήρα. Το 1877 ξεκινάει η μεγάλη φιλολογική του διαμάχη με τον Αγγελο Βλάχο. Το 1878 εκδηλώνει την ανοιχτή του υποστήριξη προς τον Χ.Τρικούπη. Διορίζεται έφορος της Εθνικής Βιβλιοθήκη, συμμετέχει στην συντακτική επιτροπή των περιοδικών Παρνασσός και Εστία, δημοσιεύει πλήθος άρθρα, ευθυμογραφήματα, χρονογραφήματα, κριτικές, γλωσσικές μελέτες, ενώ παράλληλα συντάσει τις ετήσιες διπλωματικές επιθεωρήσεις της εφημερίδας Ωρα του Τρικούπη.
Από το καθαρά δημιουργικό έργο του αποδεικνύεται επίσης έξοχος αφηγητής, με γλώσσα (καθαρεύουσα) γεμάτη σφρίγος καί πλαστικότητα.
Eξέδωσε δυό συλλογές διηγημάτων: Διηγήματα καί Συριανά διηγήματα.
Εκείνο όμως που τον επέβαλε διεθνώς ήταν το μυθιστόρημά του Πάπισσα Iωάννα, όπου σατιρίζει τον κλήρο της Δυτικής Εκκλησίας κατά τον μεσαίωνα. Το βιβλίο του αυτό αφορίστηκε τότε από την Ιερά Σύνοδο.
Aλλη εργασία του είναι συγκεντρωμένη στους τόμους Πάρεργα, Μελέτες, Είδωλα κ.α.
O Ροϊδης, μολονότι καθαρευουσιάνος, υπήρξε ένας από τους τρείς πρώτους ένθερμους οπαδούς του Ψυχάρη (Γαβριηλίδης – Παλαμάς – Ροϊδης) καί πολέμησε με τον προφορικό καί γραπτό λόγο γιά την επικράτηση της δημοτικής γλώσσας σε όλες τις εκδηλώσεις της δημόσιας καί πνευματικής ζωής του έθνους μας.
Eπίσης μετάφρασε στα ελληνικά την (Ιστορία της Αγγλίας) του Μακώλεϋ, καθώς καί εκλεκτά έργα της ξένης φιλολογίας καί ποίησης (Πόε, Σατωβριάνδου κ.α.).
Πέθανε στην Αθήνα το 1904.
Μυθιστόρημα
Πάπισσα Ιωάννα (1866)
Διηγήματα
Ιστορία ενός σκύλου (1893)
Ιστορία μιάς γάτας (1893)
Ιστορία ενός αλόγου (1894)
Ψυχολογία Συριανού συζύγου (1894)
Η μηλιά – γραμμένο στη δημοτική (1895)
Το παράπονο ενός νεκροθάπτου (1895)
Μελέτες, διάφορα
Εθνική Βιβλιοθήκη (1880)
Πάρεργα (1885)
Είδωλα (1893)
Θρησκευτικοϊστορικαί μελέται (1935)
Μεταφράσεις
Οδοιπορικό (του Σατωβριάνδου) – (1860)
Ιστορία της Αγγλίας – 7τομη (του Μακώλεϋ)
Ποιήματα του Εντγκαρ Αλαν Πόε
Ιστορία της Αγγλικής λογοτεχνίας (του Ταίν)
Συλλογές
Διηγήματα
Συριανά διηγήματα
Απαντα – 7τομη έκδοση (1911-1914)
Απαντα – 4τομη έκδοση (1940)
Εμμανοήλ Ροϊδης (1952)
Απαντα – 2τομη έκδοση (1955)
Βιβλιογραφία
Κλ.Παράσχου, Εμμανουήλ Ροϊδης, 1942
Αλκη Θρύλου, Μορφές της ελληνικής πεζογραφίας, 1963
Α.Αγγέλου, Η εκκλησία, η Πάπισσα, ο Ροϊδης, 1967
Στάθη Καρρά, Λογοτεχνικά πορτραίτα, 1967
Α.Σαχίνη, Το νεοελληνικό μυθιστόρημα, 1975
Πηγές: ΕΚΕΒΙ, Θ.Ροδάνθης
