Τεχνοτροπίες Λογοτεχνίας
Είναι λογοτεχνικά ρεύματα ή κινήματα που εμφανίστηκαν στην τέχνη σε μια συγκεκριμένη περίοδο και ακολουθήθηκαν από αρκετούς λογοτέχνες.
Σχολή
Αναφέρεται σε έναν αριθμό δημιουργών που δρουν συνειδητά και οργανωμένα ως ομάδα. Τα στοιχεία που τους συνδέουν αφορούν κυρίως τις εμπειρίες τους και τις λογοτεχνικές τους απόψεις. Συνήθως υπάρχει και κάποιος τοπικός προσδιορισμός π.χ. Επτανησιακή Σχολή, Παλιά και Νέα Αθηναϊκή Σχολή. Σχολή της Θεσσαλονίκης.
Γενιά
Παρεμφερής σημασία με τον όρο Σχολή – εδώ όμως υπερισχύει ο χρονικός προσδιορισμός – οι δημιουργούν ανήκουν και ηλικιακά στην ίδια περίπου γενιά π.χ. γενιά του ’80, γενιά του ’30.
Κίνημα
Οι δημιουργοί που ανήκουν σε ένα λογοτεχνικό κίνημα επιδιώκουν να παρέμβουν δυναμικά και με τρόπο επαναστατικό, όχι μόνο στα καλλιτεχνικά, αλλά και στα κοινωνικά ή πολιτικά ζητήματα της εποχής τους. Συνήθως συγγράφουν πρωτοποριακά έργα και θεωρητικά κείμενα με τις απόψεις τους ( μανιφέστα ). Λογοτεχνικά κινήματα είναι , για παράδειγμα, ο υπερρεαλισμός και ο ντανταϊσμός.
Ρεύμα
Ο όρος διαφέρει από τους προηγούμενους: χαρακτηρίζει περισσότερο μια τάση, κυρίαρχη ή όχι και δεν αναφέρεται σε μια οργανωμένη ομάδα καλλιτεχνών.
Συχνά μάλιστα οι δημιουργοί που εμείς θεωρούμε φορείς ενός ρεύματος δεν έχουν συνείδηση των κοινών στοιχείων που τους ενώνουν.
Αισθητισμός
O Αισθητισμός είναι ένα κίνημα συνδεδεμένο με την τέχνη και τη λογοτεχνία στα τέλη του 19ου αιώνα στη Βρετανία. Γενικά, αναπαριστά την ίδια τάση που έδωσε ο Συμβολισμός και η Παρακμή στη Γαλλία και μπορεί να θεωρηθεί το αγγλικό παρακλάδι του ίδιου κινήματος. Αποτελούσε ένα είδος διαμαρτυρίας κατά της ιδέας ότι η τέχνη πρέπει να υπηρετεί κάποιον απώτερο σκοπό και έχει ρομαντικές ρίζες. Έλαβε χώρα στα τέλη της Βικτωριανής περιόδου, περίπου από το 1868 μέχρι το 1901, και θεωρείται ότι τελείωσε με τη δίκη του Όσκαρ Ουάιλντ. Ωστόσο υπήρξε ένα αναπτυσσόμενο αισθητιστικό κίνημα σε πολλές πόλεις της Ευρώπης, περισσότερο στις Βρυξέλλες, υπό την ηγεσία του Μάθιου Έλιοτ.
Ιδεαλισμός
Είναι η τεχνοτροπία εκείνη κατά την οποία ο λογοτέχνης επιδιώκει την εξιδανίκευση
της πραγματικότητας με την αναπαράσταση του ιδεώδους κάλλους.
Κλασικισμός
Είναι η μορφή της λογοτεχνίας, που θεωρεί ως ιδανικό την ελληνική
ρωμαϊκή αρχαιότητα. Θέλει να ξαναγυρίσουμε στα αρχαία πρότυπα και ιδανικά, την
τελειότητα. Στον κλασικισμό η λογική κυριαρχεί πάνω στο συναίσθημα και τη
φαντασία. Η έκφραση έχει πάντα την πληρότητα την αρτιότητα, την κυριολεξία,
το φυσικό και το απέριττο. Επιδιώκεται το τέλειο, το αρμονικό, το πλαστικό και η
ισορροπία. Ο όρος “κλασικισμό” προέρχεται από τη λατινική λέξη classicus
που σημαίνει αυτός που κατατάσσεται σε μια εξέχουσα τάξη (class).
Κλασικό ονομάζουμε ένα εξέχον έργο, κάθε τι που διαθέτει ανεξάντλητη δύναμη
αντίστασης στην πάροδο και την καταλυτική επίδραση του χρόνου, που αντέχει στην
κριτική όλων των ανθρώπων και αναγνωρίζεται ως τέλειο, έξοχο και πρότυπο, άξιο
μεγάλης προσοχής και βαθυτάτου σεβασμού, όπως πχ. ο Παρθενώνας, τα αγάλματα
του Φειδία, του Πραξιτέλη κ.α., αλλά και η μουσική του Μπετόβεν, τα έργα του
Σαίξπηρ κ.α.
Μοντερνισμός
Ο μοντερνισμός εμφανίστηκε τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα αμφισβητώντας
τις παραδοσιακές αισθητικές αξίες και επηρεάζοντας όλες τις μορφές της τέχνης
με εκπροσώπους στην ποίηση το Γάλλο Αρθούρ Ρεμπώ (Arthur Rimbaud), το Βρεταννό
Θ.Σ.Ελιοτ (T.S.Eliot), τον Aμερικανό Εζρα Πάουντ(Ezra Pound) και τον Ιρλανδό
Γέητς (W.B.Yeats) και στη πεζογραφία το Γάλλο Αντρέ Ζιντ (Andre Gide), την
Αγγλίδα Βιρτζίνια Γουλφ(Wirginia Woolf) και το διάσημο για το έργο του Οδυσσέας
(Ulysses) Ιρλανδό Τζέημς Τζόις (James Joyce).
Τα βασικά χαρακτηριστικά του μοντερνισμού είναι κυρίως η κατάργηση της
παραδοσιακής μορφής, της ομοιοκαταληξίας και του μέτρου, οι πρωτότυποι
συνδυασμοί λέξεων, η υπαινικτική χρήση της γλώσσας.
Μπιτ γενιά
Ο όρος μπιτ γενιά ή γενιά μπιτ (αγγλικά: beat generation) αναφέρεται στο λογοτεχνικό κίνημα που έδρασε στην Αμερική τις δεκαετίες του 1950 και 1960. Αν και στην πραγματικότητα αποτέλεσε μια ολιγάριθμη ομάδα, η επίδραση της στην αμερικανική λογοτεχνία και κοινωνία ήταν αρκετά σημαντική ώστε να χαρακτηριστεί ως μια καλλιτεχνική γενιά. Ειδικότερα, θεωρείται πως η μπιτ λογοτεχνία είχε ουσιαστική επιρροή στα μεταγενέστερα κινήματα των χίπις και του πανκ.
Στην Ελλάδα ο πρώτος, μα μερικός, εισηγητής της μπιτ λογοτεχνίας ήταν ο Σπύρος Μεϊμάρης, κατόπιν ο ποιητής Γιάννης Λειβαδάς ειδικός μελετητής της μπιτ λογοτεχνίας, παρουσίασε τις κυριότερες τεκμηριωμένες εργασίες, καθώς και τη μεγαλύτερη σειρά ουσιαστικών μεταφράσεων έργων των μπιτ λογοτεχνών.
Νατουραλισμός
Ο θεμελιωτής του νατουραλισμού είναι ο Εμίλ Ζολά ανάμεσα στα χρόνια 1860-1880.
Ο όρος “νατουραλισμός” προέρχεται από τη λατινική λέξη natura που σημαίνει η φύση,
naturalismus = η φυσιοκρατία, η φυσικότητα. Ο νατουραλισμός είναι κάτι πιο
πάνω από το ρεαλισμό. Οι νατουραλιστές παρατηρούν και περιγράφουν ανθρώπους
ψυχρά, αμέτοχα, όπως ένα αντικείμενο, ένα ζώο ή μια μηχανή. Επηρεασμένοι από
τη δαρβινική θεωρία υποβιβάζουν τον άνθρωπο στην κατάσταση του ζώου. Η
τεχνοτροπία αυτή επιδιώκει την άμεση και πιστή εφαρμογή της φύσεως και της
πραγματικότητας, άσχετα αν τα πράγματα έχουν ατέλειες και ασχήμιες.
Εχει περιγραφικό χαρακτήρα, δηλ. παρατηρεί και καταγράφει τα πράγματα
όπως ακριβώς είναι και όπως βρίσκονται. Απεικονίζει φωτογραφικά τα γεγονότα,
επιπόλαια και με ρηχότητα. Μελετά την ανθρώπινη ψυχή και βρίσκει τα
κίνητρα και τους κόσμους της. Προσέχει κυρίως τις κακές και παθολογικές
στιγμές της ζωής τις οποίες παρακολουθεί και καταγράφει.Ο νατουραλισμός
έχει όλα τα στοιχεία του ρεαλισμού, υπερτονισμένα, όμως σε σημεία υπερβολής.
Η όψη του κόσμου που παρουσιάζει είναι ζοφερή κι η εικόνα του ανθρώπου
θλιβερή κι απογοητευτική, καθώς αυτός περιγράφεται σωματικά και ψυχικά
ατελής και αδύναμος, δημιούργημα της κληρονομικότητας και του
περιβάλλοντος.
Νεορεαλισμός
Ο νεορεαλισμός, το πνευματικό κίνημα που άνθισε μετά το Β’ Παγκόσμιο πόλεμο,
βρίσκεται πολύ κοντά στη δημοσιογραφία και την τεχνική του ρεπορτάζ. Στο εξωτερικό
οι συγγραφείς θέλουν να περιγράψουν τη ζωή όπως ακριβώς ήταν ή όπως είχε
καταντήσει να είναι. Πολλοί από αυτόυς ζούσαν στην παρανομία, όπως ο Μοράβια, στη
φυλακή, όπως ο Παβέζε ή στην εξορία όπως ο Κάρλο Λέβι και ο Σιλόνε, ενώ
άλλοι εντάχτηκαν στην Αντίσταση.
Το κίνημα αναπτύχθηκε ραγδαία μετά τον πόλεμο, ο Λέβι για παράδειγμα, απέκτησε
διεθνή φήμη με το έργο του “Ο Χριστός σταμάτησε στο Εμπολι”,1945, στο οποίο
περιγράφονται τα δεινά των χωρικών της νότιας Ιταλίας, όπου ο συγγραφέας
ήταν εξόριστος.
Στην Ελλάδα ο νεορεαλισμός συνδέθηκε με την πολιτικοποίηση της λογοτεχνίας,
έντονη στη μεταπολεμική περίοδο και άμεσα συνδεδεμένη με τον Εμφύλιο. Πολλοί
συγγραφείς περιγράφουν την αγωνία του ανθρώπου να επιβιώσει και να βρει το
στίγμα του στη νέα εποχή. Αλλοι πάλι προτιμούν να προβάλουν στο έργο τους
την παράδοση.
Παρνασσισμός
Ο Παρνασσισμός είναι μιά τεχνοτροπία, που πρωτογεννήθηκε στη Γαλλία και
σήμερα είναι σε παρακμή. Παρνασσιακοί ονομάστηκαν οι νέοι ποιητές που
ποιήματά τους δημοσιεύθηκαν σε μια κοινή συλλογή το 1886 στο Παρίσι με
τον τίτλο “Σύγχρονος Παρνασσός”. Η τεχνοτροπία αυτή επανέφερε στην τέχνη
την κλασσική ισορροπία, τη συμπύκνωση των νοημάτων, τη γαλήνη και την
ακρίβεια, όπως ο κλασικισμός. Θέλει την αυστηρή τήρηση των στιχουργικών
κανόνων και αποδίδει μεγάλη σημασία στην εξωτερική μόρφωση της ποίησης.
Στην Ελλάδα παρνασσικά ποιήματα έγραψαν ο Παλαμάς, ο Δροσίνης, ο Βιζυηνός,
ο Μαβίλης, ο Σικελιανός, ο Βάρναλης και κυρίως ο Γρυπάρης, οι οποίοι και
εξέφρασαν το πατριωτικό συναίσθημα και τη λατρεία του κλασικού.Οι ποιητές
αυτοί φρόντιζαν ιδιαίτερα τη μορφή των στίχων τους και την ομοιοκαταληξία
σεβόμενοι τους μετρικούς και στιχουργικούς κανόνες και ενδιαφερόμενοι
υπερβολικά για τη μορφή.
Ρεαλισμός
Ρεαλισμός λέγεται η λογοτεχνική πνευματική κίνηση που γεννήθηκε μέσα 19ου αιώνα
και εκφράζει την πραγματικότητα, την αντιρομαντική και αντιιδεαλιστική διάθεση.
Ο όρος “ρεαλισμός” προέρχεται από τη λατινική λέξη res που σημαίνει το πράγμα,
το αντικείμενο, realismus = η πραγματικότητα, ο αντικειμενισμός, η αλήθεια, ο
πραγματισμός, η πραγματοκρατία. Ρεαλιστικό λέγεται ένα έργο, όταν παρουσιάζει,
περιγράφει, απεικονίζει κτλ. τα πρόσωπα του έργου, τις πράξεις τους κτλ.
ως έχουν πραγματικά και όχι με ωραιοποιήσεις, εξογκώσεις και εξιδανικεύσεις
ως επιβάλλει η αισθητική του ρομαντισμού ή με κακοποιήσεις, αδιαφορία και
δυσφορία, όπως επιβάλλει ο ιδεαλισμός. Οταν ο συγγραφέας απεικονίζει την
πραγματικότητα ή όταν περιγράφει και τον εσωτερικό και τον εξωτερικό
κόσμο των προσώπων του έργου, καλό ή κακό, με κριτική αισθησιακή.ω
Τα βασικά χαρακτηριστικά του ρεαλισμού είναι:
α) ο ρεαλισμός δείχνει μια τάση για αντικειμενικότητα,
β) αφήνει τα γεγονότα να μιλήσουν από μόνα τους,
γ) επιλέγει θέματα κοινά, από την καθημερινή ζωή και πραγματικότητα και
δ) παρουσιάζει κοινές εμπειρίες.
Ρεαλιστικά στοιχεία συναντάμε σε μεγάλους συγγραφείς όλων των εποχών, όμως η
ουσιαστική διαμόρφωση της τεχνοκρατίας αυτής συμπίπτει με την ανάπτυξη των
φυσικών επιστημών, της θετικής φιλοσοφίας και της λατρείας της επιστήμης, που
αρχίζουν να κυριαρχούν από τα μέσα του 19ου αιώνα. Τότε ο ρεαλισμός
παρουσιάζεται σαν οργανωμένη θεωρία και σχολή.
Ο ρεαλισμός διαφέρει ριζικά τόσο απο τον κλασικισμό, όσο και από τον ρομαντισμό.
Με τον πρώτο έχουν βέβαια σαν κοινό στοιχείο την αντικειμενική αναπαράσταση
προσώπων, πραγμάτων και καταστάσεων, χωρίς την προσωπική επέμβαση του
συγγραφέα, αλλά διαφέρουν βασικά στο σκοπό, τα μέσα και την τεχνική. Οι
ρεαλιστές μυθιστοριογράφοι δεν προβάλουν ηρωικά κατορθώματα και περιπέτειες,
αλλά συνηθισμένες πράξεις και καθημερινά θύματα της κοινωνίας. Ο ρεαλιστής
συγγραφέας διαλέγει τα θέματά του να είναι από τη σύγχρονη, καθημερινή ζωή.
Οι ήρωες δεν τον απασχολούν, πρωταγωνιστές είναι οι κοινοί άνθρωποι και ο
κοινωνικός περίγυρος. Δεν επιδιώκει την εξιδανίκευση, αλλά την πιστή
αναπαράσταση της πραγματικότητας, γι’ αυτό η μορφή του είναι περιγραφική και
λεπτομερειακή, χωρίς λυρικές εξάρσεις και εξωραϊσμούς. Ετσι το λύφος του
είναι απλό και ξερό, δεν επιθυμεί να γοητεύσει, αλλά να πείσει.
Ο ρεαλισμός αντιτίθεται στην υπερβολή της φαντασίας, του συναισθήματος και της
ονειροπόλησης και δε χρησιμοποιεί τον πλούσιο και, πολλές φορές, υπερφορτωμένο
λόγο του ρομαντισμού. Κάποτε οι λογοτέχνες, για να αποδώσουν ρεαλιστικά
ορισμένες καταστάσεις ζωής και συμπεριφοράς, δε διστάζουν να απεικονίσουν
εξονυχιστικές λεπτομέρειες σχετικές με ερωτικές σχέσεις, τη βία και τις
σεξουαλικές διαστροφές, κάτι που δεν κάνει ο ρομαντισμός.
Ρομαντισμός
Ο ρομαντισμός είναι ένα μεγάλο πνευματικό κίνημα που έκανε την εμφάνισή του
από το τέλος του 18ου αιώνα, αρχές 19ου, σαν αντίδραση στον ορθολογισμό
του Διαφωτισμού και στράφηκε στο Μεσαίωνα ως πηγή έμπνευσης, και εκφράζει
τη ρομαντική διάθεση. Είναι η λογοτεχνική εκείνη τεχνοτροπία και
γενικότερα η ιδιαίτερη εκείνη μορφή της ζωής, κατά την οποίαν κυριαρχούν το
συναίσθημα, η φαντασία, η εξιδανίκευση των πραγμάτων, η άρνηση της
πραγματικότητας και η ατονία της λογικής.
Ξεκίνησε από τη Γερμανία αποτελώντας τη συνέχεια κατά έναν τρόπο του κινήματος
Sturm und Drang (Θύελλα και ορμή) με κύριους εκπροσώπους τον Γκαίτε και το
Σίλλερ.
Ο όρος ρομαντισμός προέρχεται από τη λέξη roman των ρωμανικών γλωσσών
(Γαλλικής, Ισπανικής, Ιταλικής κ.α) που σημαίνει επική ή ερωτική ποίηση, όμως
η λέξη roman είναι παράγωγη από την ελληνική λέξη “έρως” – ιταλικά romanzo =
διήγημα, εποποιία, μυθιστόρημα… με ερωτική ιστορία, το ειδύλλιο).
Ρομαντικό λέγεται ένα έργο, όταν περιγράφει πρόσωπα, τοπία… με ονειρώδη,
ειδυλλιακή αίσθηση και διάθεση, όταν τα βλέπει όμορφα και ωραία και γενικά
όπως ο ερωτευμένος. Ο ρομαντικός συγγραφέας διαλέγει τα τοπία των πράξεων του
έργου να είναι πάρα πολύ γραφικά, ωραία, όμορφα, ήρεμα… ως αυτά που διαλέγουν
οι ερωτευμένοι (πχ. ωραίες κοιλάδες, αρχαιολογικοί χώροι, αξιοθέατα, γραφικές
ταβέρνες, απόμερα και ήσυχα μέρη…). Ομοίως χρησιμοποιεί λόγια (γλώσσα)
τρυφερά, γλυκά, αγνά, όπως αυτά που λένε οι πολύ ερωτευμένοι. Ομοίως ως
πρόσωπα του έργου (βασικοί ήρωες) φέρει άτομα ωραία, λεπτά, τρυφερά, αγνά…
στην εμφάνιση και χαρακτήρα. Στο ρομαντισμό είναι έντονα η αίσθηση της
εθνικής ζωής και το βαθύ θρησκευτικό συναίσθημα. Τα θέματα που απασχολούν τους
ρομαντικούς ποιητές είναι αυτά που τονίζουν τα εθνικά στοιχεία και την εθνική
ζωή, τα θρησκευτικά, τα πατριωτικά, τα ιπποτικά, τα ερωτικά κλπ. γεγονότα.
Στην Ελλάδα εμφανίστηκε σχεδόν την ίδια εποχή που επικράτησε στη Γαλλία και
κυριάρχησε στην ελληνική ποίηση για πενήντα ολόκληρα χρόνια. Οι ρομαντικοί
κηρύσσουν την επιστροφή στις ρίζες των λαϊκών πολιτισμών, διακηρύσσουν την
ελευθερία του καλλιτέχνη και αντιπαραθέτουν στη λογική τη φαντασία.
Σημαντικοί ρομαντικοί είναι ο Β.Ουγκώ (Victor Hugo), ο Μπάιρον (Byron) κ.α.
Σουρεαλισμός ή υπερρεαλισμός
Ο υπερρεαλισμός υπήρξε μεγάλο πρωτοποριακό κίνημα που δεν περιορίστηκε
στη λογοτεχνία αλλά αναπτύχθηκε σε όλες τις τέχνες. Εμφανίστηκε το 1924 στη
Γαλλία με αρχηγό τον Αντρέ Μπρετόν (Andre Breton) και εκπροσώπους τους
ποιητές Πωλ Ελιάρ (Paul Eluard), Λουί Αραγκόν (Louis Aragon) κ.α.
Η τεχνοκρατία αυτή αποβλέπει στην υπέρβαση του πραγματικού και αισθητού
κόσμου, ζητώντας την παράσταση και εξωτερίκευση των υποσυνειδήτων ενεργειών
της ψυχής και των ονειρικών εντυπώσεων. Δεν τηρεί τάξη, ακρίβεια,
ενότητα, συμφωνία και συμμετρία. Παρουσιάζει τα πράγματα και τις ιδέες
πολύ τολμηρά, πιο πέρα απ’ όσο βρίσκονται στην πραγματικότητα.
Πιστεύουν οτι ο άνθρωπος πρέπει να ξεφεύγει από τη καθημερινή πραγματικότητα
χρησιμοποιώντας τη φαντασία, τη τύχη, το όνειρο και το ασυνείδητο.
Στην Ελλάδα ο υπερρεαλισμός υιοθετήθηκε από σημαντικούς ποιητές όπως ο Εμπειρίκος,
ο Εγγονόπουλος, ο Γκάτσος αλλά και ο Ελύτης στις πρώτες του ειδικά συλλογές.
Ορθόδοξοι, ωστόσο, υπερρεαλιστές ήταν μόνο ο Εμπειρίκος και ο Εγγονόπουλος.
Συμβολισμός
Η τεχνοκρατία αυτή παρουσιάστηκε στο τέλος του 19ου αιώνα στη Γαλλία σαν
αντίδραση στο ρομαντισμό, στο νατουραλισμό και στον παρνασσισμό. Η
ονομασία αυτή δόθηκε γιατί στη νέα τούτη τεχνοτροπία ο καλλιτέχνης προσπαθεί
να εκφράσει τα πιο βαθιά συναισθήματα, ακόμη και τις πιο λεπτές τους
αποχρώσεις, με τη βοήθεια συμβόλων παρμένων από τον υλικό και τον πνευματικό
κόσμο. Οι συμβολιστές είναι κυρίως ποιητές που επιζητούν να δημιουργήσουν
μια ποίηση, στην οποία οι λέξεις θα έχουν μια υποβλητική μουσικότητα. Οι
συμβολιστές ποιητές γέννησαν τον ελεύθερο στίχο.
Ο συμβολισμός πίσω από κάθε φυσικό αντικείμενο, καλλιτέχνημα ή φαινόμενο,
βλέπει μια ιδέα, μια ψυχική και πνευματική ζωή. Ο υλικός κόσμος για το
συμβολιστή είναι σύμβολο, εικόνα, ή μορφοποίηση του νοητού κόσμου των ιδεών.
Κύρια χαρακτηριστικά του συμβολισμού είναι:
α) ο ρεμβασμός
β) η μουσικότητα
γ) η φευγαλέα εντύπωση και
δ) η υπερβολή.
Για να επιτύχει αυτό, χρησιμοποιεί τη γλωσσική ελευθερία και τη νοηματική
ασάφεια. Κύριος θεμελιωτής του συμβολισμού είναι ο Γάλλος Βερλαίν και
ο πρόδρομός του Μπωντλαίρ. Από το συμβολισμό επηρεάστηκαν πολλοί Ελληνες
ποιητές όπως ο Κ.Χατζόπουλος, ο Απ.Μελαχροινός, ο Λ.Πορφύρας, ο Ζ.Παπαντωνίου,
ο Κ.Καρυωτάκης κ.α.
Πηγές: Κείμενα του Θ.Ροδάνθη, Wikipedia.org