Χρήστος Δανιήλ

Όλα δεν τα ‘χω πει… – Χρήστος Δανιήλ

Η «Αντίστροφη αφιέρωση»
της Μάτσης Χατζηλαζάρου


… σε μίαν έκπαγλη χρονιά ανταμώσαμε
σε ληστεύω από αλλουνού τα χέρια
σε ακούω από δω από κει
σε σιωπώ μες στην απέραντη τρυφερότητα
σιγά σιγά να καταλαγιάσουμε
όλα δεν τα ’χω πει
ΜΕ ΕΚΡΙΖΩΝΕΙΣ
ΜΑΤΣΗ ΧΑΤΖΗΛΑΖΑΡΟΥ , « Αντίστροφη αφιέρωση »

H «Aντίστροφη αφιέρωση» είναι το τελευταίο σημαντικό ποιητικό κείμενο που έγραψε και δημοσίευσε η Μάτση Χατζηλαζάρου λίγο πριν από το θάνατό της. Πρόκειται για ένα από τα πιο ολοκληρωμένα και μεστά ποιήματά της, και πιθανώς το πλέον γνωστό και αγαπημένο από το αναγνωστικό κοινό έργο της.
Το ερωτικό αυτό ποίημα δίνει την αίσθηση πως ολοκληρώνει μια πορεία, πως κλείνει έναν κύκλο, αφού ουσιαστικά επιστρέφει πολλαπλώς στην (ποιητική της) αφετηρία. Το ποίημα, χωρίς να τον κατονομάζει, απευθύνεται στον Ανδρέα Εμπειρίκο, τον εραστή-σύζυγο, τον ψυχαναλυτή-ερμηνευτή, τον μύστη της στον ποιητικό χώρο και στον υπερρεαλισμό, τον αποδέκτη των πρώτων της ποιημάτων.
Με άλλα λόγια, η « Αντίστροφη αφιέρωση» λειτουργεί ως συμπύκνωση, κορύφωση και επιστέγασμα ολόκληρης της ποιητικής της παραγωγής. Κυρίως όμως ακολουθεί την πεποίθησή της πως στο μόνο πράγμα που η ποίηση θα πρέπει να υπακούει είναι η «προσπάθεια να είναι κανείς όσο μπορεί πιο ειλικρινής για ό,τι τον συγκινεί και τον τρώει».
Συνδυάζοντας ερμηνευτικά σχόλια, διακειμενικές παραπομπές στο προγενέστερο έργο της Μ. Χατζηλαζάρου αλλά και στο έργο του Α. Εμπειρίκου, αρχειακό υλικό, ιστορικά και βιογραφικά στοιχεία, το βιβλίο επιχειρεί μια πολυπρισματική προσέγγιση, αναλυτική και συνθετική, στην «Αντίστροφη αφιέρωση» της ποιήτριας.

Νεοελληνική ποίηση, Ερμηνεία και κριτική, Άγρα, 2022, 160 σελ.

…Ιούς, Μανιούς, ίσως και Aqua Marina – Χρήστος Δανιήλ

Μάτση Χατζηλαζάρου: Η πρώτη Ελληνίδα υπερρεαλίστρια


Αύριο θα σμίξω τα δυο σου σκέλη, μήπως γεννηθεί ένα μικρό λυπητερό παιδάκι, θα το λένε Ιούς, Μανιούς, ίσως και Aqua Marina.
Φέρτε μου να γεννήσω όλα τα μωρά της πλάσης, δώστε μου να πεθάνω όλους τους θανάτους.
(Μάτση Χατζηλαζάρου)

“Θεωρώ τη Μάτση Ανδρέου [Χατζηλαζάρου] τη μεγαλύτερη Ελληνίδα ποιήτρια. Τα ποιήματά της μπορούν να θεωρηθούν μια κορύφωση της γυναικείας ευαισθησίας, η οποία εκφράζεται με τρόπο εντελώς προσωπικό, απολύτως πρωτότυπο και παράφορο.”
(Ανδρέας Εμπειρίκος)

“Γεννήθηκε δεν ξέρω πού. Έζησε, όπως κι εγώ, στην Κατοχή. Κι έφυγε από την Ελλάδα, λίγο μετά το τέλος του πολέμου. Χάθηκε μες στην κατεστραμμένη Ευρώπη -τότες που η Ελλάδα ήταν Ελλάδα και η Ευρώπη, Ευρώπη. Χάθηκε… που λέει ο λόγος. Γιατί τα αληθινά κορίτσια, δεν χάνονται ποτέ. Δεν τ’ αρπάζει ο καιρός. Ξανάρχονται με τη μορφή βιβλίων, προσευχών και τραγουδιών [….] Γυναίκα αθάνατη και Μάτση των ονείρων. Σ’ αναγνωρίζω ολόκληρη μες απ’ αυτό το απελπισμένο κέφι σου που μ’ εξοντώνει. Και τραγουδώντας τα οράματά σου, σ’ ακολουθώ. Μήπως και ξαναγεννηθεί ο χρόνος που μας γέννησε, που θα τον λεν Ιούς, Μανιούς, ίσως και Άκουα Μαρίνα.
(Μάνος Χατζιδάκις)

Το “Ιούς, Μανιούς ίσως και Aqua Marina” είναι μια περιπετειώδης βιογραφία σε μορφή λευκώματος, με ανέκδοτο εικονογραφικό υλικό, για τη Μάτση Χατζηλαζάρου (1914-1987), την πρώτη γυναίκα υπερρεαλίστρια, πρώτη σύζυγο του Ανδρέα Εμπειρίκου, στη συνέχεια σύντροφο του ποιητή Ανδρέα Καμπά, του ζωγράφου, ανηψιού του Πικάσο, Χαβιέρ Βιλατό και του φιλοσόφου Κορνήλιου Καστοριάδη. Μια αισθαντική φωνή που έγραψε ποίηση με τα ανθεκτικά υλικά του έρωτα και η οποία κινήθηκε ως ισότιμη συνομιλήτρια στους κύκλους του Ελύτη, του Παπατζώνη της Κρανάκη, του Αξελού, της Γιουρσενάρ, του Πικασό κ. ά., μια ποιήτρια, η πιο ερωτική στην Ελλάδα (κατά τον Γ.Π. Σαββίδη), η θρυλική Μάτση των Ονείρων κατά τον Μάνο Χατζιδάκι.

Ο συγγραφέας του τόμου Χρήστος Δανιήλ σημειώνει σχετικά (στον πρόλογο του βιβλίου): “Αναμφίβολα, η Μάτση Χατζηλαζάρου υπήρξε η πρώτη Ελληνίδα ποιήτρια που συνέθεσε ποιήματα ακολουθώντας το νεωτερικό ποιητικό κλίμα που εισήγαγε στη χώρα μας η Γενιά του Τριάντα.
Έχοντας μια οικογενειακή ιστορία που εντυπωσιάζει, μια προσωπική ζωή εντονότατη (από τα πρώτα χρόνια της εφηβείας της), καταφεύγει στην ψυχανάλυση και συναντιέται με τον Ανδρέα Εμπειρίκο. Πρώτη σύζυγος του Εμπειρίκου μαθητεύει στον υπερρεαλισμό και αποτελεί δυναμικό κομμάτι της ομάδας των πρωτοπόρων καλλιτεχνών που συσπειρώθηκαν γύρω από αυτόν την περίοδο της Κατοχής. Κάνοντας πράξη την ελευθερία έκφρασης που ευαγγελίζεται ο υπερρεαλισμός και υιοθετώντας τη συνειρμική γραφή, καταθέτει τον δικό της έντονα προσωπικό, ιδιότυπο ποιητικό λόγο· μεταϋπερρεαλιστικό, όπως η ίδια τον χαρακτηρίζει.

Η πρώτη της ποιητική κατάθεση είναι και η πρώτη ποίηση γραμμένη από γυναίκα στη νεοελληνική γλώσσα που με τόση ελευθερία, αμεσότητα και βιωματικότητα συζητά τα του έρωτα και της ζωής, χωρίς ενοχές, χωρίς αναστολές, χωρίς περιστροφές αλλά και χωρίς εκχυδαϊσμούς και περιττές προκλήσεις.

Μια λυρική, εν τέλει, ποίηση που, απευθυνόμενη με τρόπο ολοκληρωτικό και απόλυτο σε δεύτερο πρόσωπο, σ’ αυτό με το οποίο πραγματώνεται ο έρωτας, απευθύνεται με τρόπο καθολικό στον καθένα μας. Μια ποίηση καθολική των αισθήσεων που απαιτεί την ενεργή συμμετοχή των αναγνωστών της, κινητοποιεί και τις δικές τους αισθήσεις και ανακαλεί ανάλογες μνήμες”.

Αυτό το πλούσιο ποιητικό λεύκωμα, με εικόνες που αντλήθηκαν από το Ιστορικό Αρχείο του Μουσείου Μπενάκη, καθώς και από αρχεία ιδιωτών, εικονογραφείται επίσης με γκραβούρες από περιοδικά και εφημερίδες όπως αυτές που χρησιμοποιούσαν οι Γάλλοι υπερρεαλιστές για τα κολάζ, εικόνες από το περίφημο, πρώτο graphic novel, το “Une semaine de bonte”, του Max Ernst, καθώς και με εξαιρετικά χαρακτικά του Χαβιέρ Βιλατό που είχαν φιλοτεχνηθεί αποκλειστικά για το έργο της Μάτσης. Αποτελεί μια προσπάθεια να αποδοθεί με εικαστικό τρόπο, ανάλογο της τεχνοτροπίας της, η μοναδική ποίηση της Μάτσης Χατζηλαζάρου.

Περιέχονται τα κείμενα:
Προλεγόμενα
Α. 1914-1937
– Η οικογένεια. Οι πρώτες περιπέτειες του βίου
Β. 1938-1945
– Ανδρέας Εμπειρίκος και Ανδρέας Καμπάς. Τα χρόνια της κατοχής και π υποτροφία στο Παρίσι. Η πρώτη ποιητική συλλογή
Γ. 1946-1972
– Χαβιέρ Βιλατό και Κορνήλιος Καστοριάδης. Παρίσι – Αθήνα – Παρίσι.
Δ. 1973-1987
– Οριστική επιστροφή στην Αθήνα. Τα τελευταία χρόνια.
Ε. 1987 και εξής
– Ποιος θα ενδιαφερθεί άλλωστε για μένα σε 10-20 χρόνια;
– Εργογραφία
– Βιβλιογραφία
– Ευρετήριο Ονομάτων

Ευθύνη Σειράς: Άρης Μαραγκόπουλος
Προλεγόμενα: Χρήστος Δανιήλ.
Περιέχει Βιβλιογραφία

Νεοελληνική ποίηση, Βιογραφία, Τόπος, 2011, 175 σελ.

Ξαναδιαβάζοντας τον Νίκο Καββαδία – Χρήστος Δανιήλ

Ποιητική και πρόσληψη


Ο χωροχρόνος στο έργο του Ν. Καββαδία (κυρίως στις συλλογές “Πούσι” και “Τραβέρσο”) παρουσιάζεται εντελώς διευρυμένος, ανοικτός σε υπερβάσεις και μεταθέσεις, αφού το φαντασιακό και το υπερφυσικό συναντά το ρεαλιστικό και το διαποτίζει, το υπερβατικό καταλύει τη λογική και την κυριαρχία της· ακόμη και τα όρια μεταξύ ζωής και θανάτου παρουσιάζονται ασαφή. Παράλληλα όμως ο χωροχρόνος του ποιητικού σύμπαντος του Καββαδία εμφανίζεται στους αναγνώστες προσωπικός και οικείος: το μακρινό και το εξωτικό συνυπάρχουν με το άμεσο και το συγκεκριμένο, το άγνωστο με το οικείο, το διαφορετικό με το γηγενές, το παρελθόν διαχέεται στο παρόν όλα αποτελούν εκφάνσεις της ανθρώπινης αγωνίας και αναζήτησης, της πανανθρώπινης μοίρας.
Ο αναγνώστης με τον τρόπο αυτό μπορεί να αποδεχθεί τη σύζευξη του πραγματικού με το φαντασιακό, τη διάρρηξη της λογικής, χωρίς να χρειάζεται να κρατά στα χέρια τον το λύχνο του Αλαδδίνου προκειμένου να διαπιστώσει, μαζί με το ποιητικό υποκείμενο, πως:

… πήδηξ’ ο μικρός θεός μια νύχτα, των Ινκάς,
στου Αιγαίου τα γαλανά νερά, δυο μίλια όξω οπ’τη Σκύρο.

Νεοελληνική ποίηση, Ερμηνεία και κριτική, Οδός Πανός, 2010, 159 σελ.