Ανδρέας Εμπειρίκος (1901-1975)

Ο γνησιότερος εκπρόσωπος του υπερρεαλισμού στην Ελλάδα, τον οποίον άλλωστε ο ίδιος έφερε στο λογοτεχνικό μας προσκήνιο πρώτη φορά, με το ποιητικό και πεζογραφικό του έργο. Ο Ανδρέας Εμπειρίκος, γόνος παλιάς αριστοκρατικής οικογένειας της Aνδρου, από τη μεριά του πατέρα του, με μητέρα κατά το ήμισυ Ρωσίδα, γεννήθηκε το 1901 στη Bραϊλα της Ρουμανίας. Από το 1902 μέχρι το 1908 η οικογένειά του μένει στη Σύρο, ενώ το 1908 εγκαθίσταται πλέον στην Αθήνα. Ωστόσο, ο μικρός Ανδρέας διατηρεί σταθερούς δεσμούς με την πατρίδα της μητέρας του, τη Ρωσία, όπου περνά αρκετά καλοκαίρια.

Το 1919, έχοντας ολοκληρώσει τις γυμνασιακές του σπουδές στην Αθήνα, εγγράφεται στο εκεί Πανεπιστήμιο ως σπουδαστής Φιλολογίας. Ένα χρόνο αργότερα διακόπτει τις σπουδές του και πηγαίνει στην Ελβετία, όπου σπουδάζει οικονομικές επιστήμες, ενώ στη συνέχεια βρίσκεται στο Λονδίνο, όπου παραμένει τέσσερα χρόνια (1921-1925) σπουδάζοντας φιλολογία και εργαζόμενος παράλληλα σε οικογενειακές επιχειρήσεις. Στη συνέχεια, πηγαίνει στο Παρίσι, όπου αναπτύσσει ζωηρό ενδιαφέρον για την ψυχανάλυση. Μαθητεύει πλάϊ στον Rene Laforgue, ο οποίος και τον ψυχαναλύει, ενώ παράλληλα γνωρίζει τον ηγέτη της εκεί υπερρεαλιστικής ομάδας Αντρέ Μπρετόν. Η γνωριμία του αυτή με τους Γάλλους υπερρεαλιστές, καθώς και η μαθητεία του στον Φροϋδισμό καθορίζουν οριστικά τη λογοτεχνική του ταυτότητα.

Ο Ανδρέας Εμπειρίκος θα επιστρέψει στην Ελλάδα το 1931 και για μικρό χρονικό διάστημα (1934 – 1935) θα εργαστεί στα ναυπηγεία Βασιλειάδη, θέση από την οποία θα παραιτηθεί για λόγους ιδεολογίας, καθώς υποστηρίζει τους απεργούς εργάτες σε μεγάλη κινητοποίηση το 1935. Παρά την ιδεολογική ένταξή του στην Αριστερά, μένει μακριά από πολιτικές δραστηριότητες, διαφωνώντας με τη Σταλινική έκφραση της κομμουνιστικής πρακτικής.

Στο μεταξύ δοκιμάζει να ασκήσει το επάγγελμα του ψυχαναλυτή, αλλά συναντά εντονότατες αντιδράσεις, καθώς δεν διέθετε το απαιτούμενο πτυχίο Ιατρικής. Παράλληλα με όλα αυτά, ο Εμπειρίκος συναναστρέφεται ομοτέχνους του με αντίστοιχα υπερρεαλιστικά ενδιαφέροντα, σχηματίζοντας, τρόπον τινά, έναν ελληνικό υπερρεαλιστικό κύκλο. Ανάμεσά τους ο Κάλας, ο Ελύτης, ο Εγγονόπουλος κ.ά.

Βεβαίως, η λογοτεχνική δραστηριότητα του Εμπειρίκου δεν ξεκινάει τότε. Από μικρός εξοικειωμένο ς με τη λογοτεχνία, γράφει ένα πλήθος ποιημάτων αντίστοιχων με τα ποιήματα που τον συγκινούσαν, ενώ το ενδιαφέρον του επικεντρώνεται στον Παλαμά. Ωστόσο το υπερρεαλιστικό κίνημα αποτελεί αποκάλυψη γι’ αυτόν, όπως άλλωστε περιγράφει στο κείμενο ποιητικής του, το “Αμούρ Αμούρ”.

Το 1935 αποτελεί χρονιά σταθμό για τον ποιητή, αλλά και για τη νεότερη λογοτεχνία μας. Ο Εμπειρίκος εκδίδει την πρώτη συλλογή, την Υψικάμινο, που θεωρείται το πρώτο ακραιφνώς υπερρεαλιστικό βιβλίο που κυκλοφορεί στην Ελλάδα (έχει προηγηθεί το αμφιλεγόμενο βιβλίο του Θ. Ντόρρου “Στου γλιτωμού το χάζι”). Παράλληλα δίνει μια διάλεξη για τον υπερρεαλισμό στην αίθουσα “Ατελιέ” των Αθηνών, που αποτελεί την πρώτη, και γι’ αυτό σημαντικότερη, ανάλογη εκδήλωση στην Ελλάδα. H διάλεξη του Εμπειρίκου γίνεται μπροστά σ’ ένα καχύποπτο και ενοχλημένο κοινό, ενώ το βιβλίο του συγκεντρώνει τα πυρά της κριτικής που το χαρακτηρίζει εκκεντρική εκζήτηση ενός εκκεντρικού ανθρώπου. Ο σπόρος, ωστόσο, έχει ήδη πέσει, έστω και σε έδαφος άγονο.

Τα επόμενα χρόνια, ο Εμπειρίκος δημοσιεύει ποιήματά του στο κατά τ’ άλλα συντηρητικό περιοδικό Νέα Γράμματα, ενώ παράλληλα ασχολείται επαγγελματικά με την ψυχανάλυση και ερασιτεχνικά με το αλλο μεγάλο πάθος του, τη φωτογραφία.

Το 1940 παντρεύτηκε τη Μάτση Χατζηλαζάρου, από την οποία πήρε διαζύγιο το 1946. Το 1941 υπηρέτησε στο αλβανικό μέτωπο για δύο μήνες, το 1944 συλλήφθηκε από την πολιτοφυλακή του ΕΑΜ και οδηγήθηκε ως όμηρος στην Κρώρα, απ’ όπου κατάφερε τελικά να διαφύγει. Το 1945 εκδίδει το δεύτερο βιβλίο του η Ενδοχώρα, που περιέχει ποιήματα γραμμένα την περίοδο 1934 – 1937. Το 1947 παντρεύτηκε τη Βιβίκα Ζήση, με την οποία απέκτησε ένα γιο το Λεωνίδα.

Κατά τη διάρκεια της ζωής του παρακολούθησε ψυχαναλυτικά συνέδρια στη Ζυρίχη και το Aμστερνταμ και έδωσε πολλές διαλέξεις. Το 1962 ταξίδεψε στη Ρωσία μαζί με τον Οδυσσέα Ελύτη και τον γιατρό Σπηλιόπουλο στη Ρωσία, μετά από πρόσκληση του συνδέσμου Ε.Σ.Σ.Δ. – Ελλάς.

Μολονότι πολυγραφότατος, ο Ανδρέας Εμπειρίκος παρουσιάζεται ιδιαιτέρως φειδωλός στις εκδόσεις του. Έτσι, μόλις το 1960 θα εκδοθούνε τα Γραπτά ή προσωπική Μυθολογία, με κείμενα που γράφτηκαν την περίοδο (1936 – 1946). Πρόκειται, στην ουσία, για το τελευταίο βιβλίο που θα εκδοθεί όσο ζει ο συγγραφέας. Έκτοτε θα συνεργαστεί με το βραχύβιο πρωτοποριακό περιοδικό Πάλι (1964-1967), όπου θα δημοσιεύσει αυτολογοκριμένα αποσπάσματα του πεζού κειμένου του Αργώ ή Πλους Αεροστάτου.

Ο Ανδρέας Εμπειρίκος πεθαίνει στις 3 Νοεμβρίου του 1975, στην Κηφισιά, από καρκίνο του πνεύμονα, αφήνοντας πίσω του ένα αχανές αλλά καλά τακτοποιημένο από τον ίδιο ανέκδοτο έργο. Έτσι, μετά το θάνατό του θα εκδοθούν κατά σειρά μια μετάφρασή του από το θεατρικό έργο του Πικασό, Τα τέσσερα κοριτσάκια (1979), το προαναφερθέν πεζό του Αργώ ή Πλους Αεροστάτου (1980), η ποιητική συλλογή Οκτάνα (1980), καθώς και το ποιητικό βιβλίο Αι γενεαί πάσαι ή η σήμερον ως αύριον και ως χθες (1984). Παράλληλα, από το 1991 εκδίδεται σταδιακά σε τόμους το εκτενέστατο μυθιστόρημα του Ο Μέγας Ανατολικός, το οποίο ο συγγραφέας επιμελούνταν για μακρά σειρά ετών, ένας θριαμβικός ύμνος στον έρωτα σε όλες του τις εκφάνσεις. Ωστόσο, ανέκδοτα παραμένουν το πεζό του Ζεμφύρα ή το μυστικό της Πασιφάης και το εκτενές ποίημα Η άσπρη Φάλαινα. Τέλος, την αντιμετώπισή της περιμένει και η τεράστια συλλογή φωτογραφιών του ποιητή.

Ο Εμπειρίκος αποτέλεσε τη χαρακτηριστική περίπτωση του φύσει και θέσει ποιητή, με σύμφυτο τον λυρισμό και την αβίαστη ικανότητα έκφρασης. Ο υπερρεαλισμός τού προσέφερε το πεδίο ελευθερίας που του ήταν απολύτως αναγκαίο για να κινηθεί.

Τα ποιήματα της Υψικαμίνου, του πρώτου του βιβλίου, είναι χαρακτηριστικα δείγματα μιας ποιητικής έκρηξης, ενός ξεσπάσματος φαντασίας και μιας γλωσσικής πανδαισίας που δεν γνωρίζει περιοριστικούς τίτλους, όπως “Δημοτική” ή “Καθαρεύουσα”. Μ’ έναν ρητορισμό, μια μεγαλορρημοσύνη να κυριαρχεί στον λόγο του, που είναι μονίμως απογειωμένος, με τις εικόνες να διαδέχονται η μια την αλλη με ρυθμό φρενήρη, αλλα και με έναν πηγαίο λυρισμό που βρίσκει το αντίκρισμα και την υποδοχή του στην ερωτική του έκφανση, αποτέλεσαν και αποτελούν τα ακραιφνέστερα δείγματα υπερρεαλιστικού ελληνικού λόγου.

Πιό συγκροτημένα στη μορφή αλλα χωρίς κανέναν περιορισμό στη σύλληψη, εμφανίζονται τα ποιήματα της Ενδοχώρας που καθιστούν προφανέστερο ένα αλλο κομβικό σημείο της ποιητικής του Εμπειρίκου: τον ελληνοκεντρισμό. Πράγματι, ο Εμπειρίκος διακατέχεται από ένα ελληνοκεντρικό παθος, το οποίο όμως δεν παίρνει κατευθύνσεις επικίνδυνες και δεν περιορίζει την ποιητική του αίσθηση. Αντιθέτως θα αποτελέσει το έρμα για την εισαγωγή του εξωτικού, του οικουμενικού στοιχείου μιας ποίησης που με στόχο της την απόλυτη ελευθερία απευθύνεται στο σύμπαν. Αυτή η βαθιά πίστη στην οικουμενικότητα της ελεύθερης έκφρασης θα αποτυπωθεί πλήρως στα πεζόμορφα ποιήματα της Οκτάνας που ασχολείται με μια σειρα προσώπων, ρευμάτων και τόπων που αποτελούν τον προσωπικό κόσμο του ποιητή, γεγονός που θα επαναληφθεί με την ελληνοκεντρική έκφανση να βαραίνει στα Γραπτά ή Προσωπική Μυθολογία. Η λυρική διαθεση θα καταστεί προφανής και θα κυριαρχήσει εντέλει στη συλλογή Η σήμερον ως αύριον και ως χθες, όπου τα ποιήματα φαίνονται να κινούνται σε ένα ηπιότερο κλίμα, να αρθρώνουν μια “χαμηλή φωνή” που κατακτα τον αναγνώστη από διαφορετική πλευρα.

Η προσφορα του Εμπειρίκου, που αφειδώλευτα βοήθησε ένα πλήθος ομοτέχνων του της περιόδου, από κάθε πλευρά, πρέπει κυρίως να πρασμετρηθεί στο μήνυμα ελευθερίας που μετέδωσε με το έργο του, καθώς και στην ανανέωση που προσέφερε στους σύγχρονους ποιητικούς τρόπους της λογοτεχνίας μας.