Εκεί ολοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές της με δασκάλους μεταξύ άλλων τους λογοτέχνες Κώστα Παρορίτη και Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη. Φοίτησε στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών και το 1937 παρακολούθησε για λίγους μήνες μαθήματα γαλλικής λογοτεχνίας στο πανεπιστήμιο της Σορβόννης. Από το 1936 στράφηκε επαγγελματικά προς τη δημοσιογραφία. Συνεργάστηκε με το περιοδικό “Γυναίκα” (ως αρχισυντάκτρια) και τις εφημερίδες “Νέος Κόσμος” και “Ριζοσπάστης” (αρχισυντάκτρια από το 1944), ενώ κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής συνεργάστηκε με τις Μέλπω Αξιώτη, Έλλη Αλεξίου, Έλλη Παππά, Τιτίκα Δαμασκηνού, Ηλέκτρα Αποστόλου, Χρύσα Χατζηβασιλείου και άλλες ελληνίδες της αντίστασης. Πήρε μέρος στο συνέδριο της Κοινωνίας των Εθνών στη Γενεύη το 1935, όπου γνωρίστηκε με τη σύντροφο του Λένιν Αλεξάνδρα Κολοντάι και στο ιδρυτικό συνέδριο της Δημοκρατικής Ομοσπονδίας Γυναικών το 1945 στο Παρίσι. Στη λογοτεχνία πρωτοεμφανίστηκε το 1959 με την έκδοση του μυθιστορήματος “Οι νεκροί περιμένουν”. Έργα της μεταφράστηκαν σε πολλές ξένες γλώσσες. Ένα κομμάτι του έργου της έχει γνωρίσει επιτυχία στο εξωτερικό, και ιδιαίτερα στην Τουρκία. Η Διδώ Σωτηρίου ανήκει στους έλληνες πεζογράφους του μεσοπολέμου. Το έργο της κινείται στο πλαίσιο του ρεαλισμού με έντονη την παρουσία του αυτοβιογραφικού στοιχείου και της συναισθηματικής συμμετοχής του συγγραφέως στις περιπέτειες των ηρώων της, και αντλεί τη θεματολογία του από τη μικρασιατική καταστροφή, την περίοδο του εμφυλίου και την μετά τον εμφύλιο περίοδο της ελληνικής ιστορίας. Με τα “Ματωμένα χώματα” η Σωτηρίου εγκαινίασε την πορεία της προς μια γραφή που συνδυάζει τη μυθιστορηματική τεχνική με μια προοπτική εξέτασης των θεμάτων της από ιστορική σκοπιά, πορεία που συνέχισε και στα δύο επόμενα μυθιστορήματά της την “Εντολή”, με θέμα την υπόθεση Μπελογιάννη και το “Κατεδαφιζόμεθα”. Τιμήθηκε με το βραβείο ελληνοτουρκικής φιλίας Αμπντί Ιπεκτσί, το 1983, με το Ειδικό Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας, το 1989, με το Βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών, το 1990 και με τον Ταξιάρχη του Τάγματος του Φοίνικος, το 1995. Το 2001 η Εταιρεία Συγγραφέων καθιέρωσε προς τιμήν της το βραβείο “Διδώ Σωτηρίου”, το οποίο απονέμεται “σε ξένο ή έλληνα συγγραφέα που με τη γραφή του αναδεικνύει την επικοινωνία των λαών και των πολιτισμών μέσα από την πολιτισμική διαφορετικότητα”. H Διδώ Σωτηρίου έφυγε από τη ζωή στις 23 Σεπτεμβρίου του 2004.
Η συγγραφέας
ΔΙΔΩ ΣΩΤΗΡΙΟΥ
Βρισκόμαστε μπροστά σ’ ένα έργο όχι μόνο σίγουρης ωριμότητας αλλά και μεγάλου, δυναμικού ταλέντου. Θα έλεγα, ένα έργο άψογο, αν αυτή η λέξη δεν μου φαινόταν πολύ ψυχρή. Οποιοσδήποτε άνθρωπος με στοιχειώδη ανησυχία οφείλει να είναι επιφυλαχτικός μπροστά στα άψογα πράγματα, αφού είναι αδύνατο κάτι άψογο να σε αναστατώσει. Προτιμώ την αρχαία μας λέξη υ π έ ρ ο χ ο . Γιατί το βιβλίο που αξιώνει αυτό τον τίτλο κάθε άλλο παρά μας αφήνει αδιάφορους και μαλθακά ευχαριστημένους. Αρπάζει το στοχασμό και την καρδιά μας και τα στροβιλίζει για να τα τινάξει στον απαραίτητο ύψος, που απ’ αυτό όλα φαίνονται πεντακάθαρα και διάφανα.
Αναστάτωση και ύψος, αυτά είναι τα συναισθήματα που έχω διαβάζοντας, τελειώνοντας το βιβλίο “Ματωμένα χώματα”. Eχουμε πια τη Βίβλο της σύγχρονης Εξόδου του μικρασιατικού Ελληνισμού, πυκνωμένη σ’ ένα μύθο στέρεο και άρτιο.
Μα αν αυτό είναι το υλικό του βιβλίου, το ουσιαστικό του περιεχόμενο είναι πολύ πλατύτερο και το νόημά του πολύ πιο μεγάλο. Έχουμε ένα δικό μας Π ό λ ε μ ο κ α ι Ε ι ρ ή ν η που ανάλογα με το ανάστημα της νεοελληνικής λογοτεχνίας – σε σύγκριση με τη ρωσική του τέλους του 19ου αιώνα – δεν έχει καθόλου μικρότερη σημασία από το αριστούργημα του Τολστόϊ. Πιστεύω ότι πρόκειται τουλάχιστον για το καλύτερο πεζό νεοελληνικό δίπτυχο: ειρήνη – πόλεμος, για την αρτιότερη μετάπλαση σε επική πρόζα μιας μεγάλης και βαρυσήμαντης εθνικής περιπέτειας. Οι πίνακες από την ειρηνική ζωή και προπαντός οι πίνακες από τον πόλεμο είναι συνταρακτικοί, ενώ η σύνθεσή τους μας περνάει σοφά από τις μικρές στις μεγάλες κλίμακες του πάθους, από το προσωπικό στο γενικό για να μας ξανοίξει τελικά μια μεγαλειώδη συνολική θέα της ανθρώπινης μοίρας που πλάθεται με τα αίματα και τα δάκρυα των γενεών. Αυτό το πετυχαίνει το αφήγημα της Διδώς Σωτηρίου χωρίς ούτε στιγμή να ξεφεύγει από το θέμα, χωρίς να φιλοσοφεί ή να γενικολογεί. Μας δίνει την υψηλή σκοπιά, που από κει μπορεί να δει κανείς σε βάθος και σ’ έκταση, ν’ αναμετρήσει τη συνολική ανθρώπινη περιπέτεια, την πεμπτουσία της ιστορικής πείρας, ν’ ατενίσει το μέλλον με καθαρό μάτι, και να βαθύνει τη συνείδησή του. Ο σκοπός του δεν είναι ν’ αναπαραστήσει αμέτοχα, αδιάφορα τις ατομικές περιπέτειες των ηρώων και ενός πληθυσμού που παρασύρθηκε σε φριχτή κόλαση. Είναι να δείξει το βάθος των πραγμάτων, να διαφεντέψει τις πολύτιμες ανθρώπινες αξίες, να βοηθήσει στην κατανόηση, να μας γνωρίσει καλύτερα τον εαυτό μας και τους άλλους.
Για να φτάσει σ’ αυτό, φυσικά, δεν ανίχνευσε μυστικούς δρόμους, εσωτερικούς δαιδάλους που οδηγούν τελικά στο Μινώταυρο της αγιάτρευτης αμφιβολίας. Διάλεξε τους ίσιους δρόμους των αισθήσεων, της πείρας, του λογικού, της γνώσης, της πιο επιστημονικής μεθόδου. Διεκδικώντας ταυτόχρονα αδιάλλαχτα τα δικαιώματα της καρδιάς, μη παραχωρώντας ούτε σπιθαμή της στα μηχανοκίνητα της οποιασδήποτε “τετράγωνης” λογικής. Με το ίδιο πάθος που διαφεντεύει τα γενικά, μάχεται για την υπόθεση της προσωπικότητας, των αισθημάτων, των αποχρώσεων.
Αυτή περίπου είναι η σημασία του έργου, η ουσία του. Όπως κάθε δημιούργημα μεγάλης πνοής, παρουσιάζει άπειρες πλευρές, φέρνει σ’ επικαιρότητα ένα πλήθος προβλήματα και ζητήματα, φιλοσοφικά, ιστορικά, αισθητικά…
Η Διδώ Σωτηρίου από παιδί βρίσκεται πρώτα ανάμεσα σε μια οικογένεια που ξεπέφτει οικονομικά και κοινωνικά, σε γονείς που κάνουν τραγική προσπάθεια να προσγειωθούν. Ύστερα ζει την όλη τραγωδία του ξεριζωμού, της σφαγής και της προσφυγιάς, μ’ όλα όσα περιέχει αυτή η λέξη. Ζει τις αντιφάσεις της ελληνικής κοινωνίας μετά το 22, οξυμένες στο κατακόρυφο, και τις ζει ακριβώς στο επίκεντρό τους. Κι όσα ακολουθούν, κάθε άλλο παρά χαλαρώνουν την ένταση: δικτατορία, κατοχή, εμφύλιος πόλεμος, σημερινή κρίση. Είναι υπεραρκετά για να φορτίσουν την ευαισθησία μιας καλλιτεχνικής φύσης με την ενεργειακή τάση που χρειάζεται η δημιουργία…
Η Διδώ Σωτηρίου δεν έπαιξε στο μαύρο ούτε στο ζερό. Ποντάρει στο κόκκινο, που είναι η σημερινή πληβεία πίστη, η κατάργηση της ανθρώπινης δουλείας και του πολέμου, ο θρίαμβος της αγάπης…
Δεν μπήκε στην κατάψυξη της άμορφης και κρύας μάζας των γεγονότων, των εικόνων, των αποδείξεων. Έβαλε τη θέρμη των δικών της ιδεών, συνειδητά, φροντίζοντας να μην τις προδώσει: να μην κατασκευάσει πλαστές αποδείξεις, αφού οι γνήσιες αφθονούν, να μην παραμορφώσει τον κόσμο για να τον διορθώσει. Πρόκειται για την πιο ευτυχισμένη ως τώρα σχετική περίπτωση στα γράμματά μας, νομίζω. Θ’ άξιζε λοιπόν να μιλήσει κανείς πιο ανοιχτά πάνω σ’ αυτό, παίρνοντας αφορμή από τα “Ματωμένα Χώματα”…
Τέλος αξίζει να προσέξουμε ιδιαίτερα τον τρόπο που συνθέτει η συγγραφέας την προσωπική περιπέτεια του ήρωα και αφηγητή με τη γενική κρίση, φθάνοντας στο αρτιότερο αποτέλεσμα που είδαμε τα τελευταία χρόνια…
Δημήτρης Ραυτόπουλος
Κριτικός λογοτεχνίας
Περιοδικό ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΕΧΝΗΣ
Νο 92, Αύγουστος 1967
Ματωμένα χώματα – Διδώ Σωτηρίου
“Πόλεμοι και ξανά πόλεμοι! Τι στο καλό θα βγάλει η μαγκούφα η εποχή μας και κοιλοπονάει τόσο άγρια;”
Μπήκε το κακό με τους Βαλκανικούς Πολέμους και άργησε να βγει. Χρόνια σπαρμένα με θυσίες, πολέμους και νεκρούς. Η Μικρασιατική εκστρατεία και η καταστροφή.
Η ιστορία του Μανώλη Αξιώτη, Μικρασιάτη αγρότη από τον Κιρκιντζέ. Άνθρωπος του μόχθου, δεμένος με τον τόπο του, το πατρικό του σπίτι, τους χωριανούς του. Ο άντρας που πάλεψε με κορμί και με ψυχή.
Στο Αμελέ Ταμπουρού, τα Τάγματα Εργασίας της Άγκυρας, το 1915.
Στο μέτωπο του Αφιόν Καραχισάρ το 1922.
Μια λεύτερη πατρίδα ονειρευόταν καθώς έσφιγγε τα δόντια και έλεγε:
“Ώρα μάχης, Αξιώτη, ώρα θυσίας. Δεν έχεις ελόγου σου κανένα πάρε δώσε με την πολιτική. Το χρέος σου κάνεις”.
Γνώρισε κακουχίες και στερήσεις, είδε βασανιστήρια και θανάτους, έζησε την αιχμαλωσία και την προσφυγιά, για να συλλογιστεί:
“Θηρίο είν’ ο άνθρωπος!”
Το μνημειώδες έργο της σύγχρονης ελληνικής πεζογραφίας που χαρακτηρίστικε “Βίβλος της σύγχρονης εξόδου του Μικρασιάτικου Ελληνισμού”.
Από το 1962 που πρωτοεκδόθηκαν μέχρι σήμερα τα “Ματωμνένα Χώματα” έχουν ξεπεράσει σε πωλήσεις τα 400.000 αντίτυπα.
Το βιβλίο έχει μεταφραστεί στις εξής γλώσσες: αγγλικά, βουλγαρικά, εσθονικά, γαλλικά, γερμανικά, ολλανδικά, ουγγρικά, ρώσικα, ρουμανικά, σερβικά, ισπανικά, ιταλικά, τουρκικά και κέλτικα βρετονικά.
Στην Τουρκία το βιβλίο είχε συγκλονιστική απήχηση.
Κατεδαφιζόμεθα – Διδώ Σωτηρίου
Ο κεντρικός ήρωας του μυθιστορήματος “Κατεδαφιζόμεθα” είναι ένας νέος με πνευματικές ανησυχίες, όνειρα και φιλοδοξίες που δε βρίσκουν έδαφος για ανθοφορία μέσα στο ψυχροπολεμικό κλίμα της δεκαετίας του ’50 κι έπειτα. Δύσπιστος και σκωπτικός, παλεύει μέσα και έξω από το περιβάλλον του, ανάμεσα στις συμπληγάδες μιας δοσίλογης, ξενόδουλης δεξιάς και μιας βαριά τρυματισμένης, μα πάντα δυναμικής αριστεράς. Αναζητάει με πάθος τον εαυτό του και το στίγμα της εποχής του. Οργίζεται αμφισβητεί, παραπαίει, αρνείται να ξοδέψει τον ενθουσιασμό του για ότι θεωρεί ξεπερασμένο και αποτυχημένο. Μα προσέξτε τον, δεν είναι πάντα αυτό που θέλει να λέει…
Η πένα της Διδώς Σωτηρίου μας φέρνει κοντά στους προβληματισμούς και στις τραυματικές εμπειρίες της γενιάς της κατοχής και της γενιάς του εμφυλίου, για να μας ζεστάνει τελικά με τη θέρμη της ανθρωπιάς και της ελπίδας…
Οι νεκροί περιμένουν – Διδώ Σωτηρίου
…Ζωντανεύει μια εποχή και μια κοινωνία με τα προβλήματά της, τις καθημερινότητές της, τα δράματά της και προπαντός τις ανθρώπινες πινελιές ευτυχίας και δυστυχίας… Με ένα ύφος που πηγαινοέρχεται από το λυρικό στο επικό για να μείνει πάντα βαθιά κοινωνικό κια βαθιά ανθρώπινο…”
(Στάθης Δρομάζος)
“…ένα μνημειώδες χρονικό, όπου σφύζουν οι ηρωισμοί της φυλής μας και η παναιώνιά μας τραγικότητα”
(Θράσος Καστανάκης)
“Ζωντανεύει τύπους, κόσμους, εποχές… αληθινή αποκάλυψη…”
(Έλλη Αλεξίου)
“Διαβάζοντας κανείς ετούτο το βιβλίο, παίρνει την εντύπωση πως είναι ο χρυσός καρπός που περίμενε ο πεζός λόγος, ύστερα από απαραίτητα στάδια προετοιμασίας για την απόχτησή του… Σπάνια έχουμε χαρεί και σε ξένα κείμενα αυτή τη στέρεη, την ισομερή σύνθεση και δομή, τον ψυχικό πλούτο, τη ζεστασιά και τη μαγεία…”
(Χρήστος Λεβάντας, “Το περιοδικό μας”, Φεβρουάριος 1959)
Εντολή – Διδώ Σωτηρίου
Η “Εντολή” της Διδώς Σωτηρίου είναι ένα βιβλίο πολιτικής λογοτεχνίας με καυτά βιώματα. Ζωντανεύει μυθιστορηματικά τις περιπέτειες της μεταπελευθερωτικής Ελλάδας (1944-1952), που δεν έπαψε να ‘χει τη μοίρα του Σίσυφου. Με πλαίσιο το χρονικό της σύλληψης, της δίκης και της εκτέλεσης του Κωστή, ενός παλικαριού που δεν αργούμε να μάθουμε πως είναι ο Νίκος Μπελογιάννης, παρακολουθούμε με σφιγμένη ανάσα να γκρεμίζονται στο χάος οι προσδοκίες, τα όνειρα και οι θυσίες του ελληνικού λαού για να στεριώσει το δρόμο του ο ιμπεριαλισμός στην Ανατολική Μεσόγειο. Εφιαλτικές πλεκτάνες ξένων και εγχώριων μυστικών υπηρεσιών, αντικομμουνιστική υστερία, δίκες, εκτελέσεις, τρόμος με στόχο το διαμελισμό των δημοκρατικών δυνάμεων. Η θυσία του Μπελογιάννη. Η αλήθεια για τον Πλουμπίδη. Τα λάθη της Αριστεράς και του κέντρου. Ντοκουμέντα γνωστά και ντοκουμέντα που πρώτη φορά βλέπουν το φως της δημοσιότητας.
Η “Εντολή” χαρακτηρίστηκε σαν “συνταραχτικό, μεγάλο έργο, πολιτικής ευθύνης”. “Γραμμένο αντικειμενικά, τεκμηριωμένα και γι’ αυτό πειστικά, με μπρεχτικής μορφής αποστασιοποίηση, είναι τελικά ένας ύμνοςστην παλικαριά, στον πατριωτισμό και στην εντιμότητα της περήφανης γενιάς της Αντίστασης που σφαγιάστηκε…” Η πρώτη έκδοση της “Εντολής” εξαντλήθηκε σε λίγες μέρες.
Ηλέκτρα – Διδώ Σωτηρίου
Το πρωί της 26ης Ιουλίου 1944 το πτώμα μιας άγνωστης γυναίκας μεταφέρεται στο νεκροτομείο. Σύμφωνα με το συνοδευτικό έγγραφο, ήταν ένα από τα πολλά θύματα του “σφαγείου” που λειτουργούσε επί Κατοχής στο επιταγμένο ξενοδοχείο “Κρυστάλ”. Η ιατροδικαστική έκθεση πιστοποίησε ότι το σώμα της γυναίκας έφερε εγκαύματα και είχε υποστεί φριχτές παραμορφώσεις και κακώσεις από χτυπήματα με διάφορα όργανα. Η δολοφονημένη γυναίκα είχε συλληφθεί το πρωί της προηγούμενης ημέρας στη διασταύρωση των οδών Ιθάκης και Γ΄ Σεπτεμβρίου από γκεσταπίτες.
Η Αντίσταση είχε χάσει ένα από τα πιο ευγενικά και μαχητικά στελέχη της.
Οι εκδόσεις Κέδρος παρουσιάζουν σε νέα έκδοση το βιβλίο της Διδώς Σωτηρίου “Ηλέκτρα”, που αναφέρεται στη ζωή, στην πολιτική-αντιστασιακή δράση και στο τραγικό τέλος της ηρωικής Ηλέκτρας Αποστόλου, με την οποία η Διδώ Σωτηρίου ήταν στενή φίλη και συναγωνίστρια στο ΕΑΜ. Η συγγραφέας αφηγείται την πορεία της ηρωίδας από την παρανομία στις συλλήψεις, στις φυλακές, στα βασανιστήρια και, τέλος, στον μαρτυρικό της θάνατο και καταθέτει μια πολύτιμη μυθιστορηματική μαρτυρία για μια αξέχαστη μορφή της Αντίστασης. Η Ηλέκτρα Αποστόλου με την αυταπάρνηση και την αυτοθυσία της αποτελεί ένα διαχρονικό και εμβληματικό σύμβολο έμπνευσης για τις νεότερες γενιές και για τους σημερινούς αγώνες.
Γεννημένη το 1912, η Ηλέκτρα Αποστόλου οργανώθηκε σε νεαρή ηλικία πρώτα στην ΟΚΝΕ και αργότερα στο ΚΚΕ. Το 1934 με την ελληνική αντιπροσωπεία συμμετείχε στο Αντιπολεμικό και Αντιφασιστικό Συνέδριο Γυναικών που έγινε στο Παρίσι και το 1935 πήρε μέρος στο 6ο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς Νέων (ΚΔΝ). Στη διάρκεια της δικτατορίας Μεταξά συνελήφθη και κρατήθηκε δύο χρόνια στις γυναικείες φυλακές Αβέρωφ, όπου βασανίστηκε. Όταν αποφυλακίστηκε, πέρασε στην παρανομία και συνέχισε την επαναστατική της δράση ως γραμματέας του Γραφείου της ΟΚΝΕ Μακεδονίας-Θράκης. Το 1939 συνελήφθη εκ νέου και εξορίστηκε στην Ανάφη. Λίγο πριν από τη μεταγωγή της στο νησί, γέννησε σε επικίνδυνες συνθήκες την κόρη της Αγνή. Η έναρξη της Κατοχής τη βρήκε στην εξορία. Τον Σεπτέμβρη του 1942, ενώ βρισκόταν στο Τμήμα Μεταγωγών Αθηνών, παρέδωσε σε φιλική οικογένεια την τρίχρονη κόρη της κι έπειτα κατόρθωσε να αποδράσει. Πέρασε πάλι στην παρανομία και εντάχθηκε στην εθνικοαπελευθερωτική, φεμινιστική οργάνωση Λεύτερη Νέα. Η Ηλέκτρα Αποστόλου θεωρούσε ότι η συμμετοχή στους πολιτικούς και κοινωνικούς αγώνες είναι απαραίτητη για να πραγματωθεί η γυναικεία χειραφέτηση. Συμμετείχε στο Κεντρικό Συμβούλιο της ΕΠΟΝ και ανέλαβε επικεφαλής της προπαγάνδας και της διαφώτισης της Κομματικής Οργάνωσης Αθήνας (ΚΟΑ) του ΚΚΕ. Ήταν υπεύθυνη για την ομάδα που συνέτασσε και διακινούσε το έντυπο προπαγανδιστικό υλικό στις συνοικίες της Αθήνας.
Θέατρο – Διδώ Σωτηρίου
Δύο θεατρικά έργα και ένας μονόλογος
“Έζησε δύο παγκόσμιους πολέμους, πλήρωσε ακριβά τη Μικρασιατική καταστροφή, έπαιξε τη ζωή της κορόνα γράμματα στην Κατοχή, δουλεύοντας ακούραστα στον παράνομο τύπο, έζησε κυνηγημένη στην παρανομία στη διάρκεια του Εμφύλιου και αργότερα, ακολουθώντας τη σκληρή μοίρα της αδελφής της Έλλης Παππά, συντρόφισσας του Μπελογιάννη, αναγκάστηκε να καταφύγει σε ψυχιατρική κλινική για να γλιτώσει από τους συνταγματάρχες της δικτατορίας.
Έζησε μια γεμάτη ζωή η Διδώ Σωτηρίου, μια από τις σημαντικότερες φωνές της πεζογραφίας μας. Δε φοβήθηκε να εναντιωθεί στο περιβάλλον της, δε φοβήθηκε να αγαπήσει, δε φοβήθηκε ακόμα να σοκάρει, κάνοντας γυμνισμό και οδηγώντας μοτοσικλέτα, σε μια εποχή που οι γυναίκες δίσταζαν ακόμα και να καπνίσουν δημόσια”.
Μέσα στις φλόγες – Διδώ Σωτηρίου
Μυθιστόρημα για παιδιά
Ένα κορίτσι με πλούσια φαντασία ξεκινάει από έναν παραμυθένιο κόσμο για να βρεθεί γρήγορα μπλεγμένη με θύελλες οικογενειακές, πολεμικές, κοινωνικές.” Τ’ όνομά μου είναι Αλίκη Μάγη. Μα αν βιάζομαι να σας συστηθώ δεν πάει να πει πως είμαι και η κεντρική ηρωίδα. Μια αφηγήτρια είμαι. Οι ήρωες είναι πολλοί και ο καθένας προβάλλει με την ώρα του, γέννημα θρέμμα της ταραγμένης του εποχής.”
Οι επισκέπτες – Διδώ Σωτηρίου
Η Ντορίτα, μια θεοζώντανη μαθήτρια της Β΄ Λυκείου ξεφεύγει από τα προσωπικά της και τα ερωτικά καυγαδάκια με το Δημήτρη και πασχίζει να συγκεντρωθεί. Της φόρτωσαν να κάνει μια ομιλία γύρω απ’ αυτό που λέγεται “χάσμα των γενεών”. Και ενώ γράφει και σκίζει συνέχεια ανικανοποίητη, της κουβαλιούνται από το παρελθόν, δυο παράξενοι επισκέπτες.
Οι αφηγήσεις και οι προσωπικές εμπειρίες τους, πότε τραγικές και πότε εύθυμες και σαρκαστικές, συνεπαίρνουν τη Ντορίτα. Η γυναίκα, η πιο σημαντική, είναι η πρώτη ελληνίδα πεζογράφος, η τραγική Ελισάβετ Μαρτινέγκο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν και οι μαρτυρίες του νεαρού επισκέπτη που με χιούμορ και πικρία ανιστορεί τις ερωτικές αποτυχίες του και τα χάλια της παιδείας -όπου τυχερός λογίζονταν ο μαθητής που έχανε μόνο κάποιο δάχτυλό του από χάρακα και όχι και τα λογικά του… Ένα αφήγημα συναρπαστικό, απίθανο κι όμως απόλυτα αληθινό.
Τα πρώτα βήματα του ψυχρού πολέμου – Διδώ Σωτηρίου
(1945-1947): Ένα ανέκδοτο χειρόγραφο για τη διεθνή πολιτική
“Πρόχειρα πρώτης γραφής του βιβλίου εξωτερικής πολιτικής που φάγαν τα ποντίκια το 1948 στην οροφή του παλιού σπιτιού Αιγίνης 1 Κυψέλης.”
Σημείωση της Διδώς Σωτηρίου σε μια σελίδα του χειρογράφου της οδού Κοδριγκτώνος.
Μετά από δεκαετίες ξανάρχεται στο φως ένα σημαντικό ντοκουμέντο για τη διεθνή μεταπολεμική πολιτική Ιστορία και τις “κινήσεις” που θα άλλαζαν οριστικά την παγκόσμια γεωπολιτική σκακιέρα. Δημοσιεύεται η πρώτη, “μεταξύ κειμένου και σημειώσεων”, γραφή του βιβλίου της για τη διεθνή πολιτική τα πρώτα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου, “το έργο μου που -όπως η ίδια έλεγε με παράπονο- το φάγαν τα ποντίκια”. Αδημοσίευτο υλικό, που αγνοείτο από ένα καπρίτσιο της τύχης και ξαναβρέθηκε από ένα άλλο παιχνίδι της ίδιας, όπως φαίνεται, θεότητας.
“Το βιβλίο μου για τη διεθνή πολιτική, που το φάγαν τα ποντίκια…!» ήταν η μόνιμη επωδός, όποτε πήγαινε με τη Διδώ η κουβέντα για το 1948 και την παρανομία, που άρχισε για όλη την αριστερά μετά την αποχή από τις εκλογές του 1946, αλλά κυρίως μετά την ψήφιση του Α.Ν.509 (27.12.47). Ήταν η εποχή που η Διδώ, εκτός από κομματικά, βρέθηκε και κυριολεκτικά άστεγη. Όταν άρχισαν οι εκτεταμένες διώξεις, η Διδώ εκδιώχθηκε από το ιδιόκτητο διαμέρισμά της (μην ξεχνάμε πως τότε δεν υπήρχε Σύνταγμα, ώστε να προστατεύεται η ιδιοκτησία) της οδού Κοδριγκτώνος, υπό τις εξής συνθήκες:
Μία υπερεθνικόφρων ένοικος της πολυκατοικίας, της οποίας το επώνυμο παρέπεμπε σε εθνικά κλέη, μάζεψε υπογραφές από όλους τους υπόλοιπους ενοίκους, που υποβλήθηκαν στην Ασφάλεια. Από εκεί και πέρα, η εκδίωξη της Διδώς, ως επικίνδυνης κομμουνίστριας, ήταν μια τυπική διαδικασία.
Η περί ής ο λόγος κυρία ήταν αδελφή πολιτικού ανδρός, που αρκετά χρόνια αργότερα έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην έλευση της χούντας και είχε φαιδρό πολιτικό τέλος στη μεταπολίτευση. Το οικογενειακό επώνυμο των δύο παραπέμπει σε ένα θάμνο. Ας σημειωθεί πως, ακόμα κάμποσα χρόνια αργότερα, η κυρία αυτή διετέλεσε και πεθερά πρωτοκλασάτου πολιτικού, ενώ το μικρό όνομα της κόρης της, συζύγου του πολιτικού, παραπέμπει σε έναν άλλο θάμνο.
Εν πάση περιπτώσει, η Διδώ, εγκαταλείποντας το σπίτι, έκαψε ή έβρασε μέχρι πολτοποίησης τεράστιο αριθμό χειρογράφων. Το υλικό που είχε συγκεντρώσει γράφοντας τα άρθρα στον “Ριζοσπάστη”, αφού ήταν ήδη δημοσιευμένο, δεν είχε νόημα να το καταστρέψει. Έτσι το πήρε μαζί της στο σπίτι όπου κατέφυγε, ένα νεοκλασικό στην οδό Αιγίνης 1 στην Κυψέλη, που ανήκε στην κουνιάδα της Μ. Ιορδανίδου. Οι δυο κόρες της τελευταίας, η Αγγελική και η Πάρη, βοηθούσαν με αυταπάρνηση σε τέτοιες δύσκολες καταστάσεις.
Στο σπίτι αυτό η Διδώ επεξεργάστηκε όλο το υλικό της το σχετικό με τη διεθνή πολιτική και, καθώς η παρανομία δεν είχε τέλος, έκρυψε την ολοκληρωμένη μορφή του βιβλίου στη σοφίτα. Με τη λήξη της παρανομίας το 1950 το αναζήτησε και διαπίστωσε με φρίκη πως τα τρωκτικά δεν είχαν αφήσει ούτε ένα κεφάλαιο που να διαβάζεται.
Έμεινε λοιπόν με τον καημό η Διδώ για τα επόμενα 45 χρόνια, ώσπου το 1995 διαπιστώθηκε πως η παροιμιώδης αφηρημάδα της είχε αποβεί σωτήρια. Καθώς η πολυκατοικία της οδού Κοδριγκτώνος είχε χτιστεί επί Ιωάννου Μεταξά, εποχή που όλοι οι αριστεροί επινοούσαν κρύπτες στα πιο απίθανα μέρη των σπιτιών τους, η Διδώ είχε φροντίσει να υπάρχει ένα μεγάλο κενό μέσα από τα σοβατεπιά (!) του σαλονιού. Όταν εξεδιώχθη υπό των εθνικοφρόνων, κάτω από τις συνθήκες που προαναφέραμε, έκρυψε προφανώς εκεί την πρώτη μορφή του βιβλίου, πράγμα που, με όσα μεσολάβησαν τις επόμενες δεκαετίες, αποκλείεται να θυμόταν πλέον. Αργότερα, το 1995, που το διαμέρισμα έγινε δωρεά στην Εταιρεία Συγγραφέων, η ανακαίνιση αποκάλυψε άθικτα τα χειρόγραφα.
Μικρό μέρος μόνο του βιβλίου ήταν διαμορφωμένο σε κείμενο έτοιμο για δημοσίευση. Επρόκειτο για μια ενδιάμεση κατάσταση μεταξύ κειμένου και σημειώσεων και χρειάστηκε μια συναρμολόγηση των σελίδων, ώστε να μείνουν άθικτα, όχι μόνο όλα τα νοήματα, αλλά ακόμα και κάθε διατύπωση. Θα διακινδυνεύαμε να πούμε πως το βιβλίο αντιμετωπίστηκε σαν ανασκαφικό εύρημα και χρειάστηκε ανασυγκόλληση των σπαραγμάτων, χωρίς να θυσιαστεί τίποτε. Γεγονός είναι πως προέκυψε ένα ακόμα βιβλίο της Διδώς, που δείχνει μια άγνωστη πτυχή της, εκείνη του -πολύ οξυδερκούς- πολιτικού αναλυτή ή, κατά τον σημερινό νεολογισμό, του διεθνολόγου.”
Νίκος Μπελογιάννης
Με την έκδοση αυτή τιμούμε τη συμπλήρωση 100 χρόνων από τη γέννηση της Διδώς Σωτηρίου, στις 18 Φεβρουαρίου 1909, και 50 χρόνων από την πρώτη μας συνεργασία με το βιβλίο “Οι νεκροί περιμένουν” (1959).
Τα παιδιά του Σπάρτακου – Διδώ Σωτηρίου
Ανέκδοτο μυθιστόρημα
Το ανέκδοτο μέχρι σήμερα μυθιστόρημα “Τα παιδιά του Σπάρτακου” είναι ένα έργο που απασχόλησε τη Διδώ Σωτηρίου για μια περίοδο σχεδόν τριάντα χρόνων, από τις αρχές του ’60 έως τις αρχές του ’90.
Πρόκειται για ένα πολυπρόσωπο μυθιστόρημα που η υπόθεσή του διαδραματίζεται στη Θράκη των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα και στην Αθήνα της πρώτης μετεμφυλιακής περιόδου. Κεντρικό θέμα του είναι η συνδικαλιστική και αντιστασιακή δράση των ηρώων, που εμπνέονται από την επανάσταση του Θρακιώτη σκλάβου Σπάρτακου και από τα ιδανικά της Αριστεράς σε μια εποχή που ο τόπος βιώνει δραματικές στιγμές.
“… Ας μη θεωρηθεί, όμως, ότι έχουμε μόνο ένα μυθιστόρημα με θέση, για να προβληθεί μια συγκεκριμένη ιδεολογία. “Τα παιδιά του Σπάρτακου” είναι έργο που προβάλλει τα τραγικά υπαρκτά προβλήματα του τόπου το πρώτο μισό του 20ού αιώνα. Αν μάλιστα προσέξουμε το λόγο ορισμένων προσώπων, όπως του Νεόφυτου ή της Νίκης, αλλά και της Βασιλιώς, στο τέλος, όπου κάνει τον απολογισμό της ζωής της, βλέπουμε ότι συγκριτικά με τον αγωνιστικό παλμό των πρωταγωνιστών της “Εντολής” εδώ διαγράφεται η επιθυμία για μια ήρεμη καθημερινή ζωή με την υπέρβαση των πολιτικών αντιθέσεων.
Παράλληλα είναι μια οικογενειακή τραγωδία και ένα έργο ζωντανών χαρακτήρων, στους οποίους αποτυπώνονται υπαρκτοί ανθρώπινοι τύποι…”
(από τον πρόλογο της Έρης Σταυροπούλου)
Τυχαίο συναπάντημα και άλλες ιστορίες – Διδώ Σωτηρίου
“Οι ήρωές μου δεν περιορίζονται να κλαίνε τη μοίρα τους· αντιδρούνε. Οδηγός τους είναι η ανθρωπιά, η ανάγκη κοινωνικής δικαιοσύνης”, έγραψε η Διδώ Σωτηρίου. Στη σειρά των δεκαπέντε διηγημάτων που συνθέτουν αυτό το βιβλίο, απλοί, καθημερινοί άνθρωποι αντιμετωπίζουν μεγάλα προβλήματα και συχνά αποδεικνύονται σε ήρωες. Οι επιμέρους περιπέτειες των προσώπων, αν και ανεξάρτητες, εντάσσονται στη συνολική δραματική πορεία του τόπου από το μεσοπόλεμο ως τη χούντα. Ανέκδοτες ή δημοσιευμένες σε εφημερίδες και περιοδικά, οι ιστορίες αυτές αναδεικνύουν μια σχεδόν άγνωστη πτυχή της πεζογραφίας της Διδώς Σωτηρίου.
Η μικρασιατική καταστροφή και η στρατηγική του ιμπεριαλισμού στην Ανατολική Μεσόγειο – Διδώ Σωτηρίου
Ένα επίκαιρο βιβλίο, που φωτίζει με την αλήθεια για το χτες τα σημερινά προβλήματα, καθώς οδηγεί τη σκέψη από τη Μικρασιατική καταστροφή στην καταστροφή της Κύπρου και στην κρίση του Αιγαίου. Χρησιμοποιώντας ντοκουμέντα και προσωπικές μαρτυρίες ανθρώπων που διαδραμάτισαν ένα μεγαλύτερο ή μικρότερο ρόλο στα γεγονότα που έφεραν την Ελλάδα στο χείλος της καταστροφής το 1922, η συγγραφέας αποκαλύπτει αλήθειες όσο ποτέ χρήσιμες: τα αληθινά αίτια της καταστροφής, το ρόλο των συμμάχων αλλά και των πολιτικών δυνάμεων της Ελλάδας, τις πηγές έντασης στις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Θυμίζοντας την προειδοποίηση που γράφτηκε μετά τον πόλεμο στην πόρτα ενός χιτλερικού στρατοπέδου -“Όποιος ξεχνάει το παρελθόν είναι καταδικασμένος να το ξαναζήσει”- η Διδώ Σωτηρίου τονίζει στον πρόλογό της πόσο κάλυψε η σιωπή, η παραχάραξη και η διαστρέβλωση τα αίτια της Μικρασιατικής καταστροφής, κι έτσι “ποτέ το πάθος δεν έγινε μάθος”.
Ανασκαφές – Διδώ Σωτηρίου
Αναμνήσεις, συναισθήματα, σκέψεις
Αϊδίνι, 18 Φεβρουαρίου του 1909.
Καταχείμωνο, μα ο ζεστός ήλιος της Ανατολής ολοκάθαρος γλύκαινε την ατμόσφαιρα. Αυτό ενθάρρυνε τη μέλλουσα μητέρα μου να πάει στο χαμάμ για ένα τελευταίο ανακουφιστικό ζεστό μπάνιο.
Η έμπειρη Τουρκαλίτσα, η Νατίρ, που συνήθως την έλουζε και της έκανε μασάζ, ήταν ιδιαίτερα προσεχτική καθώς η πελάτισσά της ήταν ετοιμόγεννη.
Η μέλλουσα μητέρα μου ξαφνικά άρχισε να νιώθει μια δυσφορία. Φαίνεται πως η αφεντιά μου, ατίθαση, δεν άντεχε άλλο την κλεισούρα. Η Νατίρ την παρηγορούσε:
– Μη σκιάζεσαι, αφέντισσα, της έλεγε με τα γουστόζικα σπασμένα ελληνικά της. Εσύ Ρωμιό έκει ντοκτόρο, μαμές, απ’ όλα τα καλά έκει. Εμείς πτωχό Τουρκάλα ντεν έκει ντοκτόρο, ούτε μαμές. Λίγκο πόνο εσύ, και βγαίνει το τσοτζούκ. Τρίτο ντικό σου τα ’ναι, λέω, χανουμάκι. Καταλαβαίνει εγκώ από κοιλιά σου, κορίτσι γκεννήσεις.
“Το βιβλίο προέκυψε από σημειώσεις της Δ.Σ. στην περίοδο 1988-1994, τις οποίες σκόπευε κάποτε να επεξεργαστεί, ελπίζοντας πάντα ότι τα γηρατειά δεν θα την πρόδιναν. Είχαμε να κάνουμε με κείμενα εξαιρετικά δυσανάγνωστα και με συνεχείς παραπομπές. Οι ενότητες προέκυψαν μέσα από το υλικό:
Παιδική και νεανική ηλικία – Ένατη δεκαετία – Μικρά ποιήματα”.
Σύμπτωση (1939)
Οι νεκροί περιμένουν (1959)
Ματωμένα χώματα (1962)
Eντολή (1976)
Κατεδαφιζόμεθα (1982)
Εντολή (2000), Κέδρος (Ε)
Κατεδαφιζόμεθα (2008), Κέδρος (Ε)
Ματωμένα χώματα (2008), Κέδρος (Ε)
Οι νεκροί περιμένουν (2008), Κέδρος (Ε)
Ματωμένα χώματα (2009), Κέδρος (Ε)
Τα παιδιά του Σπάρτακου (2011), Κέδρος
Κατεδαφιζόμεθα (2011), Alter – Ego ΜΜΕ Α.Ε. (Ε)
Διηγήματα
Τυχαίο συναπάντημα και άλλες ιστορίες (2004), Κέδρος
Βιογραφίες-Μαρτυρίες
Ηλέκτρα (1961)
Ηλέκτρα (1999), Ελληνικά Γράμματα (Ε)
Ηλέκτρα (2014), Κέδρος (Ε)
Αφηγήσεις
Ανασκαφές (2018), Κέδρος
Παιδική και εφηβική λογοτεχνία
Μέσα στις φλόγες (1978)
Επισκέπτες (1979)
Οι επισκέπτες (1997), Κέδρος (Ε)
Μέσα στις φλόγες (2000), Κέδρος (Ε)
Θεατρικά έργα
Θέατρο (1995), Κέδρος
Δοκίμια-Μελέτες-Ιστορία
Η Μικρασιάτικη καταστροφή και η στρατηγική του ιμπεριαλισμού στην Ανατολική Μεσόγειο (1975)
Η μικρασιατική καταστροφή και η στρατηγική του ιμπεριαλισμού στην Ανατολική Μεσόγειο (1996), Κέδρος (Ε)
Τα πρώτα βήματα του ψυχρού πολέμου (2009), Κέδρος
Συλλογικά έργα
Ιστορική πραγματικότητα και νεοελληνική πεζογραφία 1945-1995, Σχολή Μωραΐτη (1997)
Ο Οκτώβρης και η εποχή μας (2010), Τόπος
Βραβεία
Βραβείο Ελληνοτουρκικής Φιλίας Αμπντί Ιπεκτσί (1983)
Ειδικό Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας (1989)
Βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών (1990)
Βραβείο του Ελληνικού Ινστιτούτου της Αγγλίας (1993)
Πηγές: Biblionet, Κέδρος, Ελληνικά Γράμματα, Alter – Ego ΜΜΕ Α.Ε.
