Σταύρος Ζουμπουλάκης

Mυθιστορηματικό αναγνωστήριο – Σταύρος Ζουμπουλάκης

Το Μυθιστορηματικό αναγνωστήριο αποτελεί συνέχεια του βιβλίου Υπό το φως του μυθιστορήματος. Περιέχει κι αυτό δοκίμια ενός αναγνώστη, που πιστεύει ότι το μυθιστόρημα σκέφτεται τη ζωή και τον κόσμο και, εκτός από αισθητική χαρά, χαράζει τον δρόμο για μια ηθική της κατανόησης, της αμφιβολίας, της απόχρωσης, του δισταγμού. Με αυτή την πεποίθηση, ο Σταύρος Ζουμπουλάκης επιστρέφει, επί παραδείγματι, στην Πανούκλα του Καμύ για να κατανοήσει καλύτερα αυτό που μας συνέβη τον καιρό της πανδημίας, συνομιλεί απευθείας, σε ένα από τα πιο προσωπικά κείμενα του τόμου, με τον αστυνόμο Σκόμπι, τον ήρωα της Καρδιάς των πραγμάτων του Γκράχαμ Γκρην, αναλύει την έννοια της γκρίζας ζώνης του Πρίμο Λέβι, συζητάει την καθοριστική σχέση πατέρα και γιου, κάτω από διάφορες συν-θήκες, ήτοι στο πλαίσιο μιας ασφυκτικά θρησκευόμενης οικογένειας (Έντμουντ Γκος), όταν ζυγώνει ο θάνατος (Φίλιπ Ροθ) ή μέσα στο Άουσβιτς (Ελί Βιζέλ), αναρωτιέται για τη διφορούμενη σημασία του μυστικού στη ζωή μας, διαβάζοντας μια νουβέλα του Στέφαν Τσβάιχ, αναζητάει παντού την ιαματική δύναμη της καλοσύνης. Τα έργα για τα οποία γίνεται λόγος δεν είναι όλα αριστουργήματα, αλλά αυτό δεν έχει μεγάλη σημασία για τον αναγνώστη μυθιστορημάτων, αρκεί βεβαίως να έχει συνείδηση των μεγεθών.
Οι συγγραφείς των βιβλίων που συζητιούνται, σε συντομότερα ή εκτενέστερα κείμενα, είναι οι εξής: Σβετλάνα Αλεξίεβιτς, Ααρών Άππελφελντ, Χάινριχ Μπελ, Μαργκαρέτε Μπούμπερ-Νόυμαν, Αλμπέρ Καμύ, Χάουαρντ Φαστ, Χόρχε Γκαλάν, Έντμουντ Γκος, Γκράχαμ Γκρην, Μισέλ Ουελμπέκ, Μαξίμ Λέο, Πρίμο Λέβι, Κλαρίσε Λισπέκτορ, Σόμερσετ Μωμ, Ίαν ΜακΓιούαν, Άμος Οζ, Μέριλιν Ρόμπινσον, Φίλιπ Ροθ, Γιόζεφ Ροτ, Λέων Τρότσκι, Ελί Βιζέλ, Στέφαν Τσβάιχ.

Δοκίμια, Πόλις, 2021, 272 σελ.

Ανθοδέσμη για τη Μεγάλη Εβδομάδα – Σταύρος Ζουμπουλάκης

Η Μεγάλη Εβδομάδα συμπυκνώνει όλο σχεδόν τον χριστιανισμό. Συγκλονιστικά γεγονότα, πρόσωπα και κείμενα συνωστίζονται στις μέρες της. Τούτο το μικρό βιβλίο σχολιάζει κάποια ελάχιστα από τον ανεξάντλητο πλούτο της, χωρίς φιλοδοξίες συστηματικότητας ή πρωτοτυπίας, με μόνη επιθυμία να μην απευθύνεται αποκλειστικά στους πιστούς, αλλά σε όλους, τους εντός και τους εκτός, τους εγγύς και τους μακράν. Μια μικρή ανθοδέσμη είναι το βιβλίο, με ανθύλλια, fioretti.

Θρησκεία, Άρτος Ζωής, 2021, 152 σελ.

Έντεκα συναντήσεις – Σταύρος Ζουμπουλάκης

Συζητώντας με τον Στρατή Μπουρνάζο


Ο τόμος αυτός είναι καρπός έντεκα συναντήσεων και συζητήσεων του Σταύρου Ζουμπουλάκη με τον Στρατή Μπουρνάζο. Οι δυο συνομιλητές συμφώνησαν εξαρχής να συζητήσουν, χωρίς συμβατικότητες, για θέματα που τους απασχολούν.

Το βιβλίο ξεκινάει με τα καλοκαίρια των παιδικών χρόνων και την περίοδο των σπουδών του Ζουμπουλάκη στην Αθήνα και στο Παρίσι, με τα διαβάσματα και τους δασκάλους του. Οι δυο συζητητές μιλάνε κατόπιν για το σχολείο, όπου ο πρώτος δούλεψε χρόνια, την εμπειρία της τάξης και της διδασκαλίας, την αντίληψή του για την εκπαίδευση, για την εποχή που υπήρξε διευθυντής της Νέας Εστίας, καθώς και για τα δύο ιδρύματα των οποίων είναι σήμερα επικεφαλής: τον Άρτο Ζωής και την Εθνική Βιβλιοθήκη. Τέλος, για ζητήματα γενικότερα και μεγάλα, όπως η αρρώστια και ο πόνος, η πίστη και η θρησκεία, ο εβραϊσμός και ο αντισημιτισμός, η πολιτική και η Αριστερά, η λογοτεχνία. Αναφέρονται σε προσωπικότητες γοητευτικές, όπως ο Άγγελος Ελεφάντης, o Κορνήλιος Καστοριάδης και ο Ζήσιμος Λορεντζάτος.

Συζητώντας, ο Σταύρος Ζουμπουλάκης και ο Στρατής Μπουρνάζος βουτάνε στα βαθιά, αλλά και πλατσουρίζουν στον αφρό, στα καθημερινά. Πετάγονται, έτσι, κατά τη φράση του Βάρναλη (που χρησιμοποιεί και ο Παλαμάς για να εγκωμιάσει την ποίηση του πρώτου), «από την καβαλίνα του δρόμου στην κορφή της διπλανής ροδακινιάς».

Αφηγήσεις, Πόλις, 2020, 640 σελ.

Άσπονδοι αδελφοί -Σταύρος Ζουμπουλάκης

Εβραίοι, χριστιανοί, μουσουλμάνοι


Τα περισσότερα κείµενα αυτού του βιβλίου συζητούν µια σκοτεινή πλευρά των τριών µονοθεϊσµών, εκείνη που αφορά τη µεταξύ τους σχέση, η οποία είχε για κύριο γνώρισµά της τη µισαλλοδοξία και σφραγίστηκε συχνά από το χυµένοαίµα, και ας αναγνωρίζουν και οι τρεις ως κοινό πατέρα της πίστης τους τον Αβραάµ. Το πρότυπο αυτού του µίσους είναι ο χριστιανικός αντιιουδαϊσµός. Εχθρότητα, συχνά µάλιστα σφοδρότερη, χώρισε και τους πιστούς της ίδιας θρησκείας µεταξύ τους: η Ευρώπη έχει πικρή πείρα αυτής της εχθρότητας µε τους οµολογιακούς θρησκευτικούς πολέµους του 16ου αιώνα και σήµερα είµαστε µάρτυρες αιµατηρής εχθρότητας στο εσωτερικό του Ισλάµ. Γίνεται ωστόσο λόγος στις σελίδες του βιβλίου και για ορισµένες φωτεινές περιπτώσεις ανθρώπων, χριστιανών περισσότερο, που άφησαν πίσω τους αιώνες µισαλλοδοξίας και έζησαν και πέθαναν για έναν κόσµο φιλοξενίας και ελευθερίας. Την ειρηνική συνύπαρξη των πιστών των διαφόρων θρησκειών, την οποία δεν µπόρεσαν να την εγγυηθούν οι ίδιες, την εγγυάται το δηµοκρατικό, ουδετερόθρησκο κράτος, γι’ αυτό θα έπρεπε και οι ίδιες οι θρησκείες να το υπερασπίζονται παντού και χωρίς εξαιρέσεις.

Εκδοτικό σημείωμα:
Τα κείμενα δημοσιεύονται εδώ χωρίς ουσιώδεις αλλαγές από την πρώτη δημοσίευσή τους. Φράσεις που είχα περικόψει, όσον αφορά τα κείμενα που πρωτοδημοσιεύτηκαν στην εφ. Η Καθημερινή, για να μην ξεπερνούν αυτά τον ορισμένο αριθμό λέξεων, τις επαναφέρω. Ορισμένες απαραίτητες για την κατανόησητων κειμώνων προσθήκες σημειώνονται εντός αγκυλών. Δεν ήταν, τέλος, εύκολο να απαλειφθούν όλες οι επαναλήψεις από κείμενο σε κείμενο.

Θρησκεία, Εκδόσεις Πατάκη, 2019, 253 σελ.

Στ΄αμπέλια – Σταύρος Ζουμπουλάκης

Ο Σταύρος Ζουμπουλάκης θυμάται τα καλοκαίρια της παιδικής του ηλικίας στο χωριό Συκιά της Λακωνίας. Εδώ δεν υπάρχει χώρος για εξωραϊστική νοσταλγία, αλλά η απροκατάληπτη, αν και όχι χωρίς διάθεση κατανόησης και τρυφερότητα, ματιά πάνω σε έναν κόσμο σκληρό, την ελληνική επαρχία της δεκαετίας του ‘60. Λογοτεχνική γραφή, αυτοβιογραφική ενδοσκόπηση, ψυχολογική μαρτυρία και στοχασμός δένονται με αξεδιάλυτο και γοητευτικό τρόπο.
Δεν βρίσκω τίποτε πιο βαρετό από το να ακούς ή να διαβάζεις για τα παιδικά χρόνια κάποιου, πρέπει πράγματι να τον αγαπάς πολύ για να το αντέξεις. Δεν είχα καμιά διάθεση να διηγηθώ εδώ τα δικά μου παιδικά χρόνια, παρά τόσο μόνο όσο χρειαζόταν για να αποτυπωθεί το χνάρι αυτού του αιωνόβιου, χτεσινού μα και οριστικά καταποντισμένου κόσμου. Αυτός ο κόσμος με συγκινεί βαθιά, όχι γιατί είναι ο κόσμος της παιδικής μου ηλικίας -δεν ήταν άλλωστε αποκλειστικά-, αλλά γιατί είναι ο κόσμος των αγαπημένων μου ανθρώπων, των ανθρώπων που με αγάπησαν και τους αγάπησα πολύ. Τον σκέφτομαι πάντα με συγκίνηση, αλλά δεν τον νοσταλγώ. Υπάρχει συγκίνηση χωρίς νοσταλγία, ίσως μάλιστα να είναι έτσι πιο αδρή.

Αφηγήσεις, Πόλις, 2018, 96 σελ.

Για το Ολοκαύτωμα – Σταύρος Ζουμπουλάκης

Ομιλία στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος (27 Ιανουαρίου 2018)


Στη μακρά σειρά του ιστορικού κακού, η γενοκτονία των Εβραίων κατέχει μοναδική θέση. Μοναδική δεν σημαίνει και μόνη. Η μοναδικότητα της εβραϊκής γενοκτονίας οφείλεται στον λόγο για τον οποίο έγινε (επειδή οι Εβραίοι είχαν διαπράξει το αποτρόπαιο έγκλημα να γεννηθούν) και στον τρόπο με τον οποίο έγινε (ψυχρή μεθοδικότητα, συστηματικότητα και, κυρίως, ολικότητα). Ο ναζιστικός διωγμός εναντίον των Εβραίων ήταν ολικός: οι ναζί αρνούνταν στους Εβραίους το δικαίωμα να υπάρχουν, να υπάρχουν πάνω στη γη, όλοι, μέχρις ενός. Το Ολοκαύτωμα είναι μοναδικό γεγονός καθολικής σημασίας. Αφορά ασφαλώς τους Εβραίους με έναν εντελώς ξεχωριστό τρόπο, αφορά όμως και όλους εμάς τους άλλους. Το Ολοκαύτωμα θέτει υπό διαρκή δοκιμασία την ηθική μας συνείδηση και η αναμέτρηση μαζί του ίσως μας οδηγήσει να συνειδητοποιήσουμε τουλάχιστον δύο πράγματα. Πρώτον· κανείς μας δεν είναι προφυλαγμένος από τη διάπραξη του κακού, δεν υπάρχουν κοσμοθεωρητικές εγγυήσεις έναντι της βαρβαρότητας. Μόνη εγγύηση είναι εκείνο το λεπτό, εύθραυστο και τρεπτό πράγμα που είναι η ανθρώπινη συνείδηση, όταν λάβει κάποια στιγμή τη δύσκολη απόφαση να μην κάνει κακό σε άλλον άνθρωπο. Δεύτερον· η παθητικότητα δεν είναι ηθικά ουδέτερη στάση, γιατί αφήνει το κακό να προχωράει ανεμπόδιστο.

Ομιλία, Πόλις, 2018, 31 σελ.

Για το σχολείο – Σταύρος Ζουμπουλάκης

Το δημοκρατικό σχολείο της νεωτερικότητας το διαπερνά μια αντινομία: έχει στόχο να διαπλάσει τον ελεύθερο πολίτη, την αυτόνομη ατομικότητα, τον άνθρωπο που σκέφτεται με το δικό του μυαλό, τον στόχο όμως αυτό τον επιδιώκει και τον πετυχαίνει διά της υποχρεωτικότητας και του αναγκασμού. Πράγματι, στο σχολείο, όπου ο μαθητής πηγαίνει θέλοντας και μη και όπου δεν έχει κανένα περιθώριο ουσιαστικής επιλογής, σε αυτόν ακριβώς τον χώρο του ετεροκαθορισμού, διαμορφώνεται -με τη συνδρομή προφανώς και άλλων εξωσχολικών παραγόντων- το ελεύθερο άτομο, η αυτόνομη ατομικότητα!
Το σχολείο είναι θεσμός μετάδοσης της γνώσης, παράδοσης -όπως σοφά λέγεται στην ελληνική γλώσσα η διδασκαλία- στους μαθητές του πολιτισμού των προγόνων. Το σχολείο δεν είναι θεσμός καινοτομίας, η καινοτομία ανήκει στους μαθητές αφού αποφοιτήσουν από αυτό. Κεντρική μορφή του σχολείου είναι ο δάσκαλος, που αναλαμβάνει την ευθύνη να διδάξει τον μαθητή, σε μια σχέση μαζί του εξ ορισμού ασύμμετρη.
Τα κείμενα του βιβλίου αυτού, όποιο κι αν είναι το θέμα τους, είναι όλα κείμενα ένθερμης αγάπης για το σχολείο και υπεράσπισής του. Υπερασπίζονται ένα σχολείο που λειτουργεί κανονικά, όπου ο δάσκαλος διδάσκει – και δεν επικοινωνεί απλώς με τα παιδιά-και οι μαθητές μαθαίνουν γράμματα – και δεν αποκτούν απλώς δεξιότητες.
Στ.Ζ.

Εκπαίδευση, Πόλις, 2017, 186 σελ.

Αρχή σοφίας και κατακόκκινα όνειρα – Σταύρος Ζουμπουλάκης

Πίστη και έρωτας στον Τ.Κ. Παπατσώνη


Η πρωτοποριακή θέση του Τάκη Παπατσώνη (1895-1976) στην ιστορία της νεοελληνικής ποίησης του εικοστού αιώνα έχει πια αναγνωριστεί: αυτός πρώτος έγραψε σε ελεύθερο στίχο. Πέρα όμως από τούτη τη γραμματολογική αποκατάσταση, το έργο του δεν έχει μελετηθεί όσο του αξίζει. Δεν υπήρξε κανενός είδους συνωμοσία για αυτήν την αγνόηση. Ο Παπατσώνης, χριστιανός ποιητής, Καθολικής παιδείας και πνευματικότητας, οικουμενιστής και οπαδός της ενώσεως των Εκκλησιών, δεν μπορούσε να βρει εύκολα απήχηση στη χώρα μας. Το ανά χείρας βιβλίο προσπαθεί να φωτίσει τον μοναδικό τρόπο με τον οποίο ζει και εκφράζεται μέσα στο έργο του Παπατσώνη η πίστη και ο έρωτας. Απαρτίζεται από δύο κείμενα: το πρώτο αφορά την ενότητα “Αρχή Σοφίας”, από την ποιητική συλλογή “Εκλογή Α’” (1934), και το δεύτερο το πνευματικό οδοιπορικό “Άσκηση στον Άθω” (1963).

Ερμηνεία και κριτική, Πόλις, 2017, 80 σελ.

Ο στεναγμός των πενήτων – Σταύρος Ζουμπουλάκης

Δοκίμια για τον Παπαδιαμάντη


Ο κόσμος των πενήτων, των φτωχών και κατατρεγμένων, των αδύναμων και ευάλωτων ανθρώπων, είναι ο κόσμος του Παπαδιαμάντη. Ο αλάλητος στεναγμός τους αντηχεί μέσα στα διηγήματά του. Οι καημοί τους δεν έχουν μόνο κοινωνικά αίτια και γι’ αυτό είναι χωρίς τελειωμό. Από τα διηγήματα του Παπαδιαμάντη απουσιάζει η δράση, τα εξωτερικά μεγάλα γεγονότα, η περιπέτεια. Μεγαλώνουν ασύμμετρα όπως το δέντρο, χωρίς αυστηρό σχέδιο, χωρίς ανέλιξη συχνά, και τελειώνουν αθόρυβα. Είναι ρευστά, λυρικά, μια λεπτή πινελιά, ένα αλαφρύ πάτημα, με οξυμένη αίσθηση και συμμερισμό του ανθρώπινου πόνου, με ειρωνεία που δεν συνθλίβει αλλά συμπαθεί.
Τα δοκίμια του παρόντος βιβλίου προσπαθούν να απαντήσουν στο αδιατύπωτο ερώτημα ποιους λόγους έχουμε να διαβάζουμε σήμερα τον Παπαδιαμάντη. Επιπλέον, συζητούν τον τρόπο του χριστιανισμού του, το μεταφραστικό έργο του, το κατά πόσον η γλώσσα του αποτελεί εμπόδιο για τον σημερινό αναγνώστη, και, τέλος, την πρόσληψή του από εχθρούς και φίλους.
Βραβείο Ιδρύματος Πέτρου Χάρη Ακαδημίας Αθηνών 2017

Δοκίμια, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2016, 192 σελ.

Υπό το φως του μυθιστορήματος – Σταύρος Ζουμπουλάκης

Τα δοκίμια που απαρτίζουν το παρόν βιβλίο είναι κείμενα ενός αναγνώστη που διαβάζει μυθιστορήματα, και που ορισμένα από αυτά τον κέντρισαν να τα συζητήσει. Είναι κείμενα υποκειμενικά, μα όχι αυθαίρετα, που θέλουν να συναντήσουν άλλους αναγνώστες. Πιστεύω ότι το μυθιστόρημα σκέφτεται, με τρόπο αινιγματικό, τη ζωή και τον κόσμο, και γι’ αυτό όποιος καταφεύγει στην ανάγνωση παλαιότερων ή σύγχρονων, ελληνικών ή ξένων μυθιστορημάτων θέλει ακριβώς, συνειδητά ή ανεπίγνωστα, να ξεδιαλύνει λίγο το αίνιγμα της ζωής του, να φωτίσει το μυστήριό της, μα και να διευρύνει τα όρια της δικής του κατανόησης του κόσμου και των ανθρώπων.
Στο βιβλίο συζητιούνται κυρίως τα μυθιστορήματα Ιώβ του Γιόζεφ Ροτ, Ο Σατανάς στο Γκόραϋ του Ισαάκ Μπάσεβις Σίνγκερ, Επιχείρηση Σάυλωκ του Φίλιπ Ροθ, Η Δύναμις και η Δόξα του Γκράχαμ Γκρην, Γκίλιαντ και Στο σπίτι της Μέριλιν Ρόμπινσον, Τα στοιχειώδη σωματίδια και Ο χάρτης και η επικράτεια του Μισέλ Ουελμπέκ, καθώς επίσης και το Ημερολόγιο προσευχής της Φλάννερυ Ο’Κόννορ και το δοκίμιο Η διπλή φλόγα του Οκτάβιο Πας. Το γεγονός ότι συζητιούνται αυτά και όχι άλλα είναι, σε μεγάλο βαθμό, συμπτωματικό και πάντως δεν έχει αξιολογικό χαρακτήρα. Θα μπορούσε να ήταν και άλλα. Ένα μικρό κείμενο για τον Θερβάντες, τον μεγάλο πατέρα του ευρωπαϊκού μυθιστορήματος, τίθεται αντί εισαγωγής, και ένα άλλο στο τέλος, ως παράρτημα, με απορίες και ερωτήματα για τη σχέση μυθιστορήματος και παγκοσμιοποίησης.
Στ. Ζ.
Κρατικό Βραβείο Δοκιμίου – Κριτικής 2016

Δοκίμιο, Πόλις, 2015, 214 σελ.

Χριστιανισμός της χαράς – Σταύρος Ζουμπουλάκης

Η μαρτυρία του Πάπα Φραγκίσκου


Ο πάπας Φραγκίσκος, άνθρωπος αγάπης, απλός, σεμνός και οικείος, έχει επανειλημμένα και σταθερά στραφεί εναντίον του οικονομικού νεοφιλελευθερισμού, εναντίον μιας ανάπτυξης χωρίς δικαιοσύνη, μιας ανταγωνιστικότητας που καταστρέφει την αγορά εργασίας και δημιουργεί ανέργους, φτωχούς, εξαθλιωμένους και αποκλεισμένους. Δεν πιστεύει στο αόρατο χέρι της αγοράς, που ρυθμίζει μαγικά τα πάντα. Αρνείται την κυριαρχία του χρήματος και την αναγωγή του σε υπέρτατο και μόνο κριτήριο. Ο πάπας Φραγκίσκος θέλει μια Εκκλησία φτωχή και των φτωχών, αλλά ταυτόχρονα και κυρίως μια Εκκλησία προσευχόμενη -χωρίς προσευχή μετατρέπεται σε μη κυβερνητική φιλανθρωπική οργάνωση.
Ο χριστιανισμός του διαπνέεται απ’ αρχής μέχρι τέλους από την ιδέα της αποστολικότητας της Εκκλησίας και, αξεχώριστα, από τη χαρά της ζωής του χριστιανού. Αποστολή (missio) είναι να φέρεις και στους άλλους τη χαρά που έλαβες, τη χαρά των καλών ειδήσεων. Η αποστολή δεν αποτελεί μία ανάμεσα στις πολλές εκφράσεις της Εκκλησίας, ένα από τα έργα της, αλλά ιδρυτικό και συστατικό γνώρισμά της. Πηγή και περιεχόμενό της είναι η ευαγγελική χαρά.

Καθολική Εκκλησία, Πόλις, 2015, 88 σελ.

Χρυσή Αυγή και Εκκλησία – Σταύρος Ζουμπουλάκης

Το πρώτο από τα κείμενα του μικρού αυτού βιβλίου γράφτηκε τον Μάιο του 2012, την επαύριο της πρώτης μεγάλης εκλογικής επιτυχίας της Χρυσής Αυγής. Το δεύτερο σχετίζεται με τη βίαιη δημόσια εμφάνισή της προς υπεράσπιση της Ορθοδοξίας, με αφορμή τη θεατρική παράσταση του “Corpus Christi” στην Αθήνα. Η οπτική του κειμένου αυτού, που έχει ως θέμα του τη βλασφημία, ορίζει την οπτική και των άλλων τεσσάρων κειμένων που ακολουθούν: η νεοναζιστική Χρυσή Αυγή, η παγανιστική, αντισημιτική, αντιισλαμική και ό,τι άλλο κακό βάλει ο νους του ανθρώπου, είναι ταυτόχρονα και μια αντιχριστιανική οργάνωση. Την οργάνωση αυτή έχει ως εκ τούτου υποχρέωση, αρχικώς και κυρίως, να την καταγγείλει ρητά και να την αποδοκιμάσει η ίδια η Εκκλησία. Παράλληλα εξηγούνται και οι λόγοι για τους οποίους δυσκολεύεται να το κάνει.
Στα έξι αυτά κείμενα πρόσθεσα δύο παλαιότερα για τον Ορθόδοξο αντισημιτισμό και φονταμενταλισμό, γιατί έκρινα ότι το πνευματικό κλίμα που περιγράφουν φωτίζει τους λόγους οι οποίοι εμποδίζουν την Ορθόδοξη Εκκλησία να αποδοκιμάσει δίχως περιφράσεις τη Χρυσή Αυγή.
Μέσα στη δίνη της οικονομικής κρίσης και τον κοινωνικό πόνο της ανεργίας, πολλοί είναι εκείνοι που υποτιμούν σήμερα τον κίνδυνο της Χρυσής Αυγής. Κάνουν λάθος. Όταν η νεοναζιστική μπόρα περάσει, ας μη θεωρήσουν πάντως ότι είχαν δίκιο που δεν ανησυχούσαν. Η μπόρα τούτη θα περάσει, επειδή ορισμένοι άλλοι, μέσα στην ίδια αυτή δίνη, δεν την υποτίμησαν μα την αντιπάλεψαν.

Πολιτική και θρησκεία, Πόλις, 2013, 115 σελ.

Ποιος Θεός και ποιος άνθρωπος; – Σταύρος Ζουμπουλάκης

Φιλοσοφικά δοκίμια:
Λεόν Σεστώφ, Εμμανουήλ Λεβινάς, Σιμόν Βέιλ, Χανς Γιόνας, Πωλ Ρικαίρ, Γιούργκεν Χάμπερμας, πάπας Βενέδικτος ΙΣΤ΄, Γκύντερ Άντερς, Μισέλ Φουκώ


Ο Θεός για τον οποίο γίνεται λόγος σε αυτό το βιβλίο είναι ο Θεός της Βίβλου, της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης αξεχώριστα, ο Θεός δηλαδή που εξέρχεται σε αναζήτηση του ανθρώπου, ο Θεός που κλείνει συμφωνίες μαζί του, που γίνεται τελικά άνθρωπος ο ίδιος. Ο άνθρωπος από την άλλη είναι ο άνθρωπος της ευθύνης απέναντι στον συνάνθρωπο, ο άνθρωπος του ελέους και της αλληλεγγύης. Ο άνθρωπος που, όταν είναι πιστός, ξέρει ότι ο δρόμος για τη συνάντηση με τον Θεό περνάει μέσα από την έμπρακτη αγάπη για τον πλησίον, είναι δηλαδή ο δρόμος της ηθικής.
Η σχέση τους είναι θυελλώδης: ο Θεός φανερώνεται και κρύβεται, μιλάει και σωπαίνει, ελεεί και τιμωρεί – ο άνθρωπος λατρεύει και αποστατεί, υπακούει και εξεγείρεται. Το θέατρο της σχέσης τους δεν είναι μόνο ο προσωπικός βίος του καθενός, είναι και η ιστορία, επηρεάζεται άρα καθοριστικά ετούτη η ούτως ή άλλως δύσκολη σχέση και από τους ανέμους που φυσάνε εκεί.
Η συζήτηση της σχέσης αυτού του Θεού και αυτού του ανθρώπου σε τούτο το βιβλίο γίνεται μέσα από το έργο φιλοσόφων και στοχαστών της εποχής μας, τοποθετείται άρα στο ιστορικό και πολιτιστικό πλαίσιο της ανάπτυξης της επιστήμης και της αυτονομίας του ατόμου.
Τα δοκίμια υποτιτλοφορούνται φιλοσοφικά, όχι επειδή θέλω να σφετεριστώ μια ιδιότητα, που δεν έχω, την ιδιότητα του φιλοσόφου, αλλά για να διευκρινιστεί απλώς εξαρχής ότι δεν είναι θεολογικά, ότι δεν εκκινούν δηλαδή από βεβαιότητες ούτε, πολύ περισσότερο, καταλήγουν σε βεβαιότητες. Συζητούν ερωτήματα που παραμένουν και για μένα τον ίδιο ανοιχτά, ακόμη και όταν φαίνεται να λαβαίνουν μια κάποια απάντηση.
Στ. Ζ.

Φιλοσοφία και θρησκεία, Πόλις, 2013, 166 σελ.

Η αδερφή μου – Σταύρος Ζουμπουλάκης

Η αδερφή μου, η αρρώστια της και η σχέση μου μαζί της καθόρισαν τον τρόπο που βλέπω τα πράγματα, που κρίνω, ιεραρχώ, αξιολογώ.
Ο Καμύ μας είπε ότι το κυριότερο, το μόνο, φιλοσοφικό ζήτημα είναι το ζήτημα της αυτοκτονίας, γιατί θέτει το ερώτημα της αξίας ή της απαξίας της ζωής. Η ιστορία της αδερφής μου με οδήγησε από τα εφηβικά μου χρόνια να θεωρώ ότι το κύριο φιλοσοφικό ερώτημα είναι η αρρώστια. Η αρρώστια θέτει, με τον οξύτερο τρόπο, το ζήτημα του νοήματος της ζωής, του Θεού, της σχέσης με τους άλλους, της ευδαιμονίας, της χαράς. Δεν πιστεύω διόλου σε όλη αυτή τη μεταφυσική του πόνου ούτε στην εξαγνιστική λειτουργία του, πιστεύω μόνο ότι όποιος δεν έχει πονέσει θα γίνει μοιραία ένας ρηχός και λίγο ώς πολύ ανόητος άνθρωπος. Αλλά πάλι όποιος δεν έχει γευτεί τη χαρά είναι ένας άρρωστος άνθρωπος, που μπορεί εύκολα να γίνει φθονερός, χαιρέκακος και μνησίκακος. Αυτά τα εγκώμια του πόνου τα κάνουν άνθρωποι που μάλλον δεν έχουν πονέσει όσο λένε. Η αρρώστια, η δική σου και των άλλων, σε οδηγεί να εκτιμάς την αξία των πιο κοινών και καθημερινών πραγμάτων της ζωής και ταυτόχρονα να σχετικοποιείς, χωρίς να μηδενίζεις, τη σημασία άλλων, που θεωρούνται σημαντικά.

Αφήγηση, Πόλις, 2012, 69 σελ.

Ανίερη συγκυβέρνηση – Σταύρος Ζουμπουλάκης

Μια διάλεξη για την ελληνική κρίση: 16 Νοεμβρίου 2011


Η σημερινή ελληνική κρίση έχει πολλαπλή αιτιολογία. Η αντιμετώπιση των εξωτερικών, διεθνών, αιτίων που την προκαλούν υπερβαίνει ασφαλώς τις δυνατότητες μιας μικρής χώρας όπως η Ελλάδα. Είναι όμως αυτό λόγος να μην πασχίσουμε να αντιμετωπίσουμε τα εσωτερικά αίτιά της, το πελατειακό κράτος και την ανομία; Η κρίση εκφράζεται ήδη στην Ευρώπη και ως κρίση δημοκρατίας, όταν εκλεγμένοι πρωθυπουργοί αντικαθίστανται, κατ’ απαίτηση των αγορών, με τεχνοκράτες. Ποιος λόγος όμως επέβαλε τη συμμετοχή του ΛΑΟΣ στην κυβέρνηση συνεργασίας, όταν υπήρχε άνετη κοινοβουλευτική πλειοψηφία των δύο πρώτων κομμάτων; Μπορεί να φανταστεί κανείς πιο άδοξο τέλος της Μεταπολίτευσης από αυτή τη συγκυβέρνηση σοσιαλιστών και ακροδεξιών; Η κρίση που ζούμε σήμερα αποτελεί άραγε ρήξη στην ευρωπαϊκή πορεία της Ελλάδας ή μήπως μετοχή, με οξύτερο τρόπο από άλλες χώρες, στην κοινή μοίρα της Ευρώπης; Αν συμβαίνει το δεύτερο, όπως όλα πια δείχνουν, μπορεί η Ελλάδα να κάνει κάτι διαφορετικό από το να συμμεριστεί την κοινή ευρωπαϊκή περιπέτεια;

Δοκίμιο, Πόλις, 2011, 39 σελ.

Χριστιανοί στον δημόσιο χώρο – Σταύρος Ζουμπουλάκης

Πίστη ή πολιτιστική ταυτότητα;


Στις μεταχριστιανικές κοινωνίες της Ευρώπης, η χριστιανική πίστη έχει πάψει προ πολλού να αποτελεί θεμελιώδες και, πολύ περισσότερο, αυτονόητο στοιχείο του συλλογικού βίου. Η μακρά πολιτιστική διαδικασία της εκκοσμίκευσης, ήτοι του αποχριστιανισμού των ευρωπαϊκών κοινωνιών, την εξωθεί πιεστικά στην ιδιωτική σφαίρα. Όσοι όμως εξακολουθούν να θέλουν να ζήσουν τη ζωή τους σύμφωνα με την πίστη αυτή (ή όποια άλλη θρησκευτική, και μάλιστα μονοθεϊστική, πίστη) δεν δέχονται να τη θεωρήσουν μια ιδιωτική υπόθεση – εξού η ένταση, ή και σύγκρουση, ανάμεσα στο κράτος και την Εκκλησία ή, γενικότερα, ανάμεσα στο πολιτικό και το θρησκευτικό στοιχείο. Τα κείμενα του βιβλίου αυτού, είτε μελετούν συγκεκριμένες περιπτώσεις συγγραφέων και δημιουργών είτε συζητούν θεσμικά ζητήματα, εκείνο που τελικά αναζητούν είναι ο τρόπος της παρουσίας και της μαρτυρίας των χριστιανών στον δημόσιο χώρο των σύγχρονων πλουραλιστικών κοινωνιών.

Θρησκεία και κοινωνία, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2010, 191 σελ.

Στη σκηνή του κόσμου – Σταύρος Ζουμπουλάκης

Από το Βελιγράδι στην Τεχεράνη


Δύο πτώσεις, δύο κατεδαφίσεις φαίνεται να καθορίζουν διεθνοπολιτικά τον νέο αιώνα, η πτώση του Τείχους του Βερολίνου (τέλος του κομμουνισμού και του Ψυχρού Πολέμου) και η πτώση των Δίδυμων Πύργων (απαρχή του πλανητικού πολέμου κατά της τρομοκρατίας). Εξίσου καθοριστικό όμως αναδεικνύεται και το γεγονός του πολέμου εναντίον του Ιράκ και η πλήρης πολιτική αποτυχία της Αμερικής εκεί, μετά τη στρατιωτική νίκη της. Η απόλυτη αδυναμία της υπερδύναμης να επιβάλει τη βούλησή της, σε συνδυασμό με την ανάδυση νέων δυνάμεων, φανερώνει ότι την αυταπάτη της μονοπολικής παγκόσμιας αμερικανικής κυριαρχίας υπάρχει μεγάλος κίνδυνος να την διαδεχθεί μια πολυπολική αταξία, ήγουν η χειρότερη διεθνής προοπτική.
Τα κείμενα του ανά χείρας βιβλίου δεν αποτελούν διόλου μια συστηματική, συνολική ανάλυση της διεθνούς σκηνής σήμερα, προσπαθούν απλώς, με διάφορες αφορμές, να κατανοήσουν ορισμένα κεντρικά γεγονότα ή τάσεις της. Να κατανοήσουν αλλά και να πάρουν θέση.

Πολιτική, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2007, 210 σελ.

Ο Θεός στην Πόλη – Σταύρος Ζουμπουλάκης

Δοκίμια για τη θρησκεία και την πολιτική


Τα δέκα κείμενα του ανά χείρας βιβλίου συζητούν τη θέση της θρησκείας στη σύγχρονη κοινωνία και, κατά κύριο λόγο, στη σημερινή Ελλάδα. Ο Θεός του τίτλου είναι ο Θεός της χριστιανικής παράδοσης, ιδίως όπως αυτή εκφράστηκε από την ορθόδοξη Εκκλησία, και η Πόλη είναι η σύγχρονη, ανοιχτή, δημοκρατική κοινωνία της Ευρώπης, στην οποία η θρησκεία δεν καθορίζει πλέον τον δημόσιο βίο. Τα κείμενα του βιβλίου πιστεύουν και στα δύο -υπ’ αυτήν την έννοια ο τίτλος σημαίνει και Θεός και Πόλις- και αναζητούν τον επαναπροσδιορισμό της μεταξύ τους σχέσης στη χώρα μας.

Δοκίμια, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2002, 135 σελ.

Ο Ιωάννης ο Πρόδρομος ως άγγελος – Σταύρος Ζουμπουλάκης

Οι θεολογικές προϋποθέσεις της φτερωτής απεικόνισής του


Ο Ζήσιμος Λορεντζάτος, σ’ ένα επιμνημόσυνο κείμενό του για τον Σωκράτη Κουγέα, σημειώνει και τα ακόλουθα: «ο Αη Γιάννης ο Πρόδρομος, το φιλέρημο τρυγόνι του τροπαρίου («τρυγών η φιλέρημος»), στην εικονογραφία της Τουρκοκρατίας παρουσιάζεται φορεμένος τα φτερά του, για να καθιερώσει μυστικά το γενικό αίτημα της ελευθερίας». Μια ιστορική πληροφορία και η ερμηνεία της…
Ο εικονογραφικός τύπος του φτερωτού προδρόμου είναι της εποχής των Παλαιολόγων και μαρτυρείται από τα τέλη ήδη του 13ου αι. Από μελέτημα της Jacqueline Lafontaine-Dosogne μαθαίνω ότι η αρχαιότερη σωζόμενη παράσταση του Προδρόμου με φτερά βρίσκεται στην εκκλησία του Αγίου Αχιλλείου στο Αρίλγιε της Σερβίας (1296-7), ζωγραφισμένη από θεσσαλονικιούς ζωγράφους. Κατόπιν ο φτερωτός Πρόδρομος απαντάται στον Άγιο Νικήτα στο Τσουτσέρ (1307), πάλι, πιθανόν, από έλληνες ζωγράφους. Στην Ελλάδα της ίδιας εποχής μπορεί να δει κανείς τον τύπο αυτό στον Άγιο Νικόλαο Ορφανό στη Θεσσαλονίκη ή στον πρώτο νάρθηκα του καθολικού της Μονής του Προδρόμου στις Σέρρες. Έκτοτε η έμπτερη παράσταση του Προδρόμου εξαπλώνεται συνεχώς, για να γνωρίσει βέβαια τη μεγαλύτερη διάδοσή της στην μεταβυζαντινή τέχνη, με διάφορες παραλαγγές…

Δοκίμιο, Δόμος, 1992, 75 σελ.