Τι είναι ποίηση
Ο Valéry μάς έδειξε αρκετά πειστικά την αδυναμία μας να ορίσουμε την ποίηση. «Επειδή ούτε το καθαυτό αντικείμενο της ποιήσεως ούτε η μέθοδος για να το βρούμε έχουν ξεκαθαριστεί, αφού, όσοι τα γνωρίζουν σωπαίνουν, και όσοι δεν τα ξέρουν μιλούνε γι’ αυτά, κάθε σαφήνεια πάνω στα ζητήματα τούτα εξακολουθεί να είναι υπόθεση προσωπική, η μεγαλύτερη αντίφαση στις γνώμες επιτρέπεται, και για καθεμιά υπάρχουν ένδοξα παραδείγματα και πειράματα που δύσκολα μπορεί κανείς να τ’ αμφισβητήσει».
Πραγματικά, από τα πιο δύσκολα πράγματα —ίσως και αδύνατο— είναι να ορίσει κανείς την ποίηση, — εννοώ να την ορίσει ακριβώς. Ένα μέσο προσφέρεται για μια τέτοια απόπειρα, το πιο πρόχειρο και το πρώτο· η προσωπική πείρα του καθενός μας. Ας ανατρέξουμε λοιπόν στην προσωπική πείρα μας. Τι θα δούμε; Θα δούμε ότι διαβάζοντας ποιητές όχι διαφορετικών καιρών και τόπων ή ειδών (επικό, δραματικό, λυρικό), αλλά δυο λυρικούς του ίδιου τόπου και του ίδιου καιρού, έχουμε —έχει ο «επαρκής» αναγνώστης— μια διαφορετική εντύπωση από τον καθένα. Άλλη εντύπωση ξυπνά μέσα μου ένα ποίημα του Παλαμά, άλλη ένα ποίημα του Χατζόπουλου, άλλη ένα ποίημα του Γρυπάρη. Πιθανόν να υπάρχουν και όμοια συστατικά στην εντύπωση· τα διαφορετικά όμως συστατικά είναι περισσότερα και αυτά κατά κύριον λόγον προσδιορίζουν την εντύπωση.
Η διαφορά μεγαλώνει όταν έχουμε να κάνουμε με ποιητές (ομοειδείς πάντοτε) διαφόρων τόπων, και προπάντων, διαφόρων καιρών. Εδώ, δεν πρόκειται πια για μια απλή διαφορά· κάθε καιρός μάς προσφέρει και ένα εντελώς άλλο νόημα της ποιήσεως, δηλαδή, κάθε καιρός ορίζει μ’ έναν τρόπο δικό του την ποίηση. Οι ρομαντικοί, έξαφνα, όρισαν την ποίηση εντελώς αντίθετα από ό,τι την όριζαν οι κλασικοί, και την αντίθεση αυτή τη διατήρησαν και οι νεορομαντικοί, και οι συμβολιστές, και ακόμα εντονότερα, οι υπερρεαλιστές. Τι μας δείχνουνε όλα τούτα; Ότι ενιαίος ορισμός της ποιήσεως δεν υπάρχει, αφού και η ποίηση δεν είναι μια, αλλά κάθε εποχή έχει μια δική της έννοια της ποιήσεως.
Αυτός ο δρόμος λοιπόν δε θα μας οδηγήσει στον ορισμό που ζητούμε. Ας πάρουμε έναν άλλον, πιο δύσκολον, στην πρώτη ματιά, που ίσως όμως μας ευκολύνει περισσότερο στη δουλειά μας. Ας πάρουμε τις τρεις μεγάλες υποδιαιρέσεις της ποιήσεως· την επική, τη δραματική, τη λυρική ποίηση. Μήπως κάτω από τη διαφορετική επιφάνεια, τα τρία αυτά είδη έχουν τίποτε το κοινό; Ναι, βέβαια, έχουν. Πρώτα πρώτα, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, κρυφότερα ή φανερότερα, εκφράζουν πείρες ατομικές, ανθρώπων, ποιητών, του Όμηρου, του Αισχύλου, του Πίνδαρου, ιστορίες τριών ψυχών, τρεις στάσεις απέναντι στη ζωή, πράμα που βρίσκουμε και στους πεζογράφους και σε κάθε τεχνίτη. Και ύστερα —τούτο είναι το πιο σπουδαίο εδώ— ο λόγος και των τριών αυτών ποιητών είναι μουσικός, τον συγκροτούν και τον προσδιορίζουν ρυθμοί και μέτρα. Το βρήκαμε λοιπόν. Η ποίηση δεν είναι μονάχα ο «έμμετρος» ή ο «μουσικός» λόγος, «τα περί την μουσικήν και τα μέτρα» καθώς πίστευε ο Πλάτων. Είναι αυτό, μαζί με ένα άλλο συστατικό· το βίωμα· αίσθημα ή στοχασμό, που τα ζήσαμε βαθιά, επίμονα ή συναίσθημα, που δόνησε έντονα την ψυχή μας και που προχώρησε και βαθιά. Να, λοιπόν, ο ορισμός. Ποίηση είναι κάθε βίωμα βαθύ που εκφράζεται με έμμετρο λόγο…
Οι Βάρβαροι
Ψυχή μου, οι Βάρβαροι, έφτασαν,
και τώρα πια είναι αργά!
Μες στα μεσάνυχτα άξαφνη βροντή σα ν’ απολύθη,
τα σκότη αναταράξανε μ’ αχούς τρομαχτικούς
τ’ άγρια αναρίθμητα,
βαριά που όλο προβαίνουν πλήθη.
Τ’ ακούς, ψυχή μου, εσίμωσαν οι Βάρβαροι, τ’ ακούς;
Ανώφελη κι η αντίσταση κι αργά γι’ απόφαση είναι.
Δε θα μας εύρει ζωντανούς το φως της νέας αυγής.
Βοήθεια καμιά! Από πού;
Καμιά να σπλαχνιστούνε ελπίδα!
Και πώς ν’ αντιπαλέψουμε, πώς να τους αντιβγούμε;
Αργά πια τώρα είναι γι’ αυτά, μάταιο το καθετί.
Ψυχή μου, οι Βάρβαροι έφτασαν
και τώρα πια είναι αργά!
Αχ! και να μ’ άκουγες όταν καιρός ήταν ακόμα.
Αχ και να μ’ άκουες όταν από τόπους κοντινούς
σταλμένοι να βοηθήσουνε,
φτάνανε κάθε τόσο μαντατοφόροι μυστικοί,
κι από τον τρόμο ωχροί πρωτοφανέρωτους
για εχθρούς αγνώστους σού εμιλούσαν
(κανείς δεν ήξερε από ποιον κατάλευκο Βορρά,
από ποιους άφεγγους δρυμούς μι’ αυγή είχαν ξεκινήσει)
ξανθούς και γιγαντόσωμους κι ατρόμητους,
παντού ούθε περνούσαν που φριχτά τις χώρες ερήμωναν.
Η ώρα δεν άργειε τρομεροί κι ακράτητοι κι εμάς
να μας σκλαβώσουν, να μας διαγουμίσουν που θα ‘ρχόνταν.
Όμως εσύ στου μυστικού σου ονείρου τη χαρά,
λαμπρή μου άτυχη ρήγισσα,
ω ψυχή μου, όλη δοσμένη
σάμπως να μη σου το ‘χαν πει ποτέ
ό,τι σου ‘χαν πει προς τους Βαρβάρους ν’ αντιβγείς
δε νοιάστηκες καθόλου.
Μα ως να ‘ταν αναπόφευκτον
οι Βάρβαροι να φτάσουν
μια μέρα, κι ως να γνώριζες ανώφελο το παν
πως θα ‘τανε, για ν’ αντιβγείς δε νοιάστηκες καθόλου.
Και τώρα οι Βάρβαροι έφτασαν,
και τώρα πια είν’ αργά!
Σε λίγο, εδώ μες στο χρυσό σου δώμα όταν ορμήσουν,
μ’ άγρια καγχάσματα θα καταστρέψουνε ό,τι βρουν,
όλο το πλούτος σου το πιο κρυφό, το πιο ακριβό σου.
Φτωχή μου άτυχη ρήγισσα,
τίποτε δε θα σπλαχνιστούν, θα σε ρημάξουνε,
ω φριχτά θα σ’ αιματοκυλίσουν, κι ανήμπορη η πικρότατη
θα σε κοιτάζω εγώ μέσα στα χέρια των να σπαρταράς,
γοερά να κράζεις!
— Τ’ ακούς, ψυχή μου, εσίμωσαν οι Βάρβαροι, τ’ ακούς;
—Ω ας ήμουν ένας απ’ αυτούς που απόψε μας νικούνε!
Ποιητικά
Εικοσιοχτώ ποιήματα Κλέωνος Παράσχου· Και εικοσιδύο του Baudelaire (1922)
Μακρυνή μουσική (1940)
Πεζογραφία
Χρονικό· Κύκλος πρώτος (1945)
Παραμύθι (1949)
Βιογραφία (1951)
Βιογραφία (1957)
Μεσόγειος (1962)
Δοκίμια – Μελέτες – Χρονογραφήματα – Ανθολογίες
Η καλλιτεχνική δημιουργία – Δοκίμιο
Εκλογή από τα ωραιότερα ελληνικά λυρικά ποιήματα (1931)
Ίων Δραγούμης (1936)
Δέκα έλληνες λυρικοί (1937)
Μορφές και ιδέες · Πρώτος κύκλος (1939)
Κύκλοι (1939)
Εισαγωγή στη σύγχρονη ελληνική ποίηση (1940)
Εμμανουήλ Ροΐδης· Η ζωή, το έργο, η εποχή του, τόμος α΄ (1942)
Η καλλιτεχνική δημιουργία (1944)
Χρονικό· Κύκλος πρώτος (1945)
Εμμανουήλ Ροΐδης· Η ζωή, το έργο, η εποχή του, τόμος β΄ (1950)
Έλληνες λυρικοί (1953)
Μορφές και ιδέες · (κύκλος νέος) (1956)
Ευρωπαϊκή πεζογραφία και ποίηση (1956)
Ανθολογία της ευρωπαϊκής και αμερικανικής ποιήσεως (1962)
Προβλήματα λογοτεχνίας (1964)
Μεταφράσεις
Γκυ ντε Μωπασάν, Ο Φιλαράκος (1925)
Henri d’ Almeras, Άντρες που αγαπήθηκαν (1945)
Οχτώ δοκίμια του Montaigne (1957)
Στροφές του Ζαν Μωρεάς (1964)
Richard Dehmel, Λυτρωμοί
Ουέλς, στη χώρα των τυφλών και άλλα διηγήματα
Βραβεία
Κρατικό Βραβείο Κριτικής για το έργο του «Μορφές και ιδέες» (1939)
Κρατικό Βραβείο δοκιμίου (1956)
Συλλογικά έργα
Η χαμηλή φωνή (1990)
Για τον Σινόπουλο (2000)
Για τον Χριστιανόπουλο (2003)
Ποιητές του μεσοπολέμου (2004)
Ν. Εγγονόπουλος 1907-1985. Εκατό χρόνια από τη γέννησή του (2007)
Εισαγωγή στην ποίηση του Εγγονόπουλου (2008)
Εισαγωγή στην ποίηση του Ρίτσου (2009)
Ανθολογία της ελληνικής ποίησης (20ός αιώνας) (2009)
Πηγές πληροφοριών: EKEBI, BIBLIONET
