Κυριακή Πετράκου

Αφήγηση και αφηγήσεις – Κυριακή Πετράκου

Έρευνα και ανάλυση στο νεοελληνικό θέατρο


Οι πολύ σύγχρονοι και (μετά)μοντέρνοι όροι αφήγημα ή αφήγηση έχουν, οπως συνήθως συμβαίνει, αρχαία προέλευση. Η “αφήγησις” συναντάται κυριώς στους αλεξανδρινούς γραμματικούς και ρήτορες, ενώ το “αφήγημα” σε συγγραφείς της χριστιανικής εποχής. Οι δύο όροι συχνά στην εποχή μας χρησιμοποιούνται ως ταυτόσημοι, και όχι μόνο στη καθομιλουμένη: εμφανίζονται στο λεξιλόγιο της ρητορικής ακόμα και των πολιτικών και των δημοσιογράφων. Στη σύγχρονη θεωρία της λογοτεχνίας το αφήγημα ορίζεται ως το αποτέλεσμα της αφηγηματικής πράξης, σύνηθως του πεζού λόγου, η έκθεση ή η εξιστόριση πραγματικών ή φανταστικών γεγονότων· η αφήγηση σχεδόν ομοίως ως έκθεση φανταστικών ή πραγματικών γεγονότων με ορισμένο τρόπο: προφορικό ή γραπτό λόγο, εικόνα ή κίνηση. Αντιστοιχούν το μεν αφήγημα στον γαλλικό όρο recit, ενώ η αφήγηση στον όρο narration. Γενικά, δίχως η ταύτιση να είναι αδόκιμη, αφήγηση μπορεί να ορισθεί ως η διαδικασία του αφηγείσθαι και αφήγημα ως το τελικό προιόν κυρίως του γραπτού λόγου, ο οποίος όμως μπορεί να αναπαραχθεί και προφορικά. Η κάπως υποκειμενική αυτή αντίληψη, επιτρεπτή στη λογοτεχνία, και εμφανιστεί και στην ιστοριογραφία του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα και εφεξής.

Η ελληνική θεατρολογία παρότι έχει εμπλουτιστεί με έναν ικανό αριθμό μονογραφιών και σφαιρικών μελετών, εξακολουθεί να έχει ανάγκη από έρευνα και μελέτη πηγών. Ως πηγές νοούνται βέβαια τα αρχεία, τα λανθάνοντα έργα, ο περιοδικός και ημερήσιος Τύπος, τα απομνημονεύματα, πίνακες, γλυπτά, επιγραφές, αλλά και μαγνητοσκοπήσεις πλέον, στη σύγχρονη εποχή. Τα εστιασμένα σε κάποιο θεατρικό φαινόμενο μελετήματα μπορούν να ιδωθούν ως επιμέρους “αφηγήσεις”- συμβολές στη σύνθεση της συνολικής εικόνας του σφαιρικού “αφηγήματος”. Στον παρόντα τόμο έχουν συγκεντρωθεί έντεκα μελετήματα από τις έρευνες της συγγραφέως των τριών τελευταίων ετών.

Θέατρο, Ερμηνεία και κριτική, Αιγόκερως, 2018, 316 σελ.

Ο Θεοτοκάς του θεάτρου – Κυριακή Πετράκου

Έργα, θεωρία και κριτική, δράση


Ο Γιώργος Θεοτοκάς (1905-1966) ανήκει στους συγγραφείς που επιβλήθηκαν εύκολα και αμέσως μόλις εμφανίσθηκε στα ελληνικά γράμματα. Έδωσε υποσχέσεις με τα πρώτα έργα του, τις οποίες ξεπέρασε με τα επόμενα, απέκτησε φήμη και κύρος, που διατήρησε και μετά θάνατον. Ασχολήθηκε με όλα τα είδη του λόγου: δοκίμιο, αρθρογραφία, μυθιστόρημα, δράμα, ταξιδιωτικές εντυπώσεις και ποίηση. Ο Θεοτοκάς του θεάτρου έγραψε δεκατρία θεατρικά έργα, τα περισσότερα από τα οποία παραστάθηκαν επανειλημμένα. Υπήρξε τρεις φορές διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου και επιπλέον πρωτεργάτης στην ίδρυση και διευθυντής του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος. Όταν ολοκλήρωσε και εξέδωσε τα πρώτα θεατρικά έργα του (1944) και άρχισε τις θητείες του ως διευθυντής των κρατικών θεάτρων (1945), τα νέα ερεθίσματα της θεατρικής συγγραφής και της θεατρικής πράξης του ενέπνευσαν απόψεις και ιδέες που δημοσίευσε στον τύπο υπό μορφή άρθρων, επιφυλλίδων και συνεντεύξεων. Έχει γράψει θεατρικές κριτικές και πολλά άρθρα, δίνοντας κατευθύνσεις για την κρατική θεατρική πολιτική, για τη λειτουργία, τη δεοντολογία και το δραματολόγιο των κρατικών θεάτρων, παραινέσεις προς το ελεύθερο θέατρο με κατανόηση όμως των δυσκολιών, αρκετά για την ιστορία του θεάτρου και ιδίως του νεοελληνικού, για την οποία κατά κανόνα μιλούσε και στις διαλέξεις του. Η σφαιρική αυτή μελέτη εξετάζει λεπτομερώς και σε βάθος τη θεατρική διάσταση του πολυμερούς πνεύματος του Θεοτοκά, ώστε να φωτίσει τη θεαματικότερη από τις επιδόσεις του ηγέτη της θρυλικής Γενιάς του ’30.

Θέατρο, Ερμηνεία και κριτική, Εξάντας, 2017, 598 σελ.

Σχήματα και εικόνες από τον ρομαντισμό στον μεταμοντερνισμό – Κυριακή Πετράκου

Δεκαέξι μελετήματα για το νεοελληνικό θέατρο


Ο εικαστικός τρόπον τινά τίτλος για δεκαέξι θεατρολογικά μελετήματα είναι βέβαια μια μεταφορά: υποδηλώνει ότι ορισμένα από αυτά είναι κάπως συνοπτικά ή/και εισαγωγικά σε ένα ευρύτερο θέμα, πρόσφορο για περαιτέρω έρευνα και πληρέστερη πραγμάτευση (όθεν και αποκαλούνται “σχήματα”), ενώ άλλα, έχοντας πιο περιορισμένη σκόπευση δίνουν “εικόνες” του θέματός τους πιο ολοκληρωμένες.
Ο υπότιτλος υποδηλώνει αφενός την ιστορική προοπτική από τον 19ο αιώνα, όταν κυρίαρχο αισθητικό ρεύμα ήταν ο ρομαντισμός, έως τη σύγχρονη εποχή με την υφολογική πολλαπλότητα του μεταμοντερνισμού (ορισμένοι μιλούν και για μετα-μεταμονερνισμό) και τις σύγχρονες ή διαχρονικές θεματικές τόσο στο δράμα όσο και στη θεατρική πρακτική. Από την εμφάνιση των πρώτων ιστοριών του νεοελληνικού θεάτρου έγινε αισθητό ότι τα κενά είναι πολλά και σημαντικά, και θα έπρεπε να γίνουν έρευνες και μάλιστα επιστημονικές για να φωτιστούν πολλά θέματα, να διορθωθούν λάθη, παραλήψεις και παρανοήσεις, να ξαναγίνουν αποτιμήσεις έργων, συγγραφέων, θεατρικών θεσμών και γεγονότων. Τα παρόντα μελετήματα είναι κυρίως ερευνητικής φύσεως. Πέρα από τα ιστορικά στοιχεία, γίνονται και αναλύσεις περιεχομένου και παραστάσεων – η ύπαρξη των μαγνητοσκοπήσεων έχει λύσει το θέμα της εξαφάνισης της θεατρικής παράστασης των προηγούμενων εποχών και των παραπόνων των καλλιτεχνών της για το εφήμερο της τέχνης τους. Παρουσιάζονται εδώ προς χρήση των θεατρολόγων και παντός ενδιαφερομένου.

Θέατρο, Ερμηνεία και κριτική, Εκδόσεις Παπαζήση, 2015, 544 σελ.

Θεατρικές (σ)τάσεις και πορείες – Κυριακή Πετράκου

Δεκαέξι μελετήματα για το νεοελληνικό θέατρο


Ο τόμος αυτός περιέχει δεκαπέντε μελετήματα προερχόμενα από τις έρευνες και τις μελέτες της τελευταίας δεκαετίας. Η θεματολογία φαίνεται να ποικίλλει, στην πραγματικότητα όμως περιέχει τις διάφορες πλευρές των ερευνητικών ενδιαφερόντων της συγγραφέως, οι οποίες έχουν κοινούς τους άξονες. Συνολικά δίνουν μια εικόνα ενός θέματος με διάφορες επί μέρους εστιάσεις. Τα μελετήματα έχουν διαταχθεί μια περίπου χρονολογική σειρά ώστε να παρουσιάζουν την ιστορική προοπτική που από πολλούς ερευνητές θεωρείται αναγκαία. Χωρίς να παραγνωρίζεται η αξία των συγχρόνων κειμενικών προσεγγίσεων, που έστω και άτυπα οφείλουν πλέον να λαμβάνονται υπόψη, ο συνδυασμός θεωρίας και έρευνας πιστεύει η συγγραφέας ότι δίνει τα πιο ενδιαφέροντα και γόνιμα αποτελέσματα, είναι όμως δύσκολος και από εγγενείς στο μυαλό του ερευνητή δυσκολίες, που συνήθως είναι προσανατολισμένος προς τη μια ή την άλλη μέθοδο, και γιατί η χρυσή τομή τους δεν επιτυγχάνεται πάντα. Η ανίχνευση του ρόλου που έπαιξε ένα έργο ή ορισμένες θεατρικές ιδέες στην πράξη είναι εντούτοις ουσιώδης για την εξαγωγή βάσιμων συμπερασμάτων. Τα θέματα, διαφορετικά μεταξύ τους, αλλά που σε πολλά σημεία συναντώνται, αφορούν συγγραφείς όπως ο Σπυρίδων Βασιλειάδης -ο “ολοφυρόμενος ρομαντικός του 19ου αιώνα”- ο Ψυχάρης, ο Ξενόπουλος, ο Καζαντζάκης, ο Χορν, ο Καμπανέλλης, ο Κεχαΐδης, ο Ρώτας, ο Sartre, ο Πρεβελάκης, ο Παναγιώτης Σούτσος και ο Γιώργος Θεοτοκάς, αλλά και σφαιρικότερα όπως ο φεμινισμός στο θέατρο ή η πολιτική διάσταση στη σύγχρονη τραγωδία και το ιστορικό δράμα.

Θέατρο, Ερμηνεία και κριτική, Εκδόσεις Παπαζήση, 2008, 655 σελ.

Ο Καζαντζάκης και το θέατρο – Κυριακή Πετράκου

“Ο Καζαντζάκης δραματουργός. Θέμα ανεξάντλητο και μαζί εξαντλητικό. Ανεξάντλητο σε δύναμη φαντασίας, εξαντλητικό για κάθε μας προσπάθεια να υποτάξουμε την ορμή του σε θεατρική πράξη. … Από όλους τους νεοέλληνες θεατρικούς δημιουργούς, ο Καζαντζάκης είναι ο πιο αισχυλικός. Τιτάνας στ’ αγκαλιάσματα της ύλης, γίγαντας στ’ άπλωμα της δράσης, Κύκλωπας στο πελέκημα της κάθε του φράσης, αδιαφορεί για τους κοινούς τόπους και τρόπους, πλάθει, ονειρεύεται, προφητεύει. Αν στις τρεις δεκαετίες που δούλευε τα έργα του το θέατρό μας δεν ήταν προσηλωμένο στην ηθογραφία και τη φαρσοκωμωδία, ο Καζαντζάκης θα είχε σταθεί ο πραγματικός πατέρας της δραματουργίας μας ή, πιο σωστά, η πρωτόγονη δημιουργική της θεότητα. Μα δεν τ’ αξιωθήκαμε. Μήτε κι εκείνος γνώρισε τη χαρά … Από το 1950 κι εδώθε -αφού πια ο Καζαντζάκης είχε ανακηρυχθεί στην ξενιτειά μεγάλος- η δεισιδαιμονία διαλύθηκε και το θεατρικό μας κοινό αγάπησε τη Μέλισσα, τον Ιουλιανό, τον Κολόμβο, το Βούδα, τον Καποδίστρια και, σαν όπερες του Καλομοίρη, τον Παλαιολόγο και τον Πρωτομάστορα. Μα ακόμα και σήμερα μερικοί χολερικοί -παλαιού και νέου κύματος- τον διαγράφουν από το ελληνικό θεατρικό στερέωμα. Ίσως γιατί εκείνος δεν θέλησε ποτέ να κυνηγήσει την εύκολη επιτυχία, ακολουθώντας τα ρεύματα, τις μόδες και το Zeitgeist. Επαναστάτης από τις φασκιές του, αναρχικός, προοδευτικός, ήρωας, μάρτυρας, ελεύθερος πολιορκημένος του κομμουνισμού, χριστιανός σε παγκόσμια συμπόνοια κι Έλληνας σε παλμό ψυχής, ο Καζαντζάκης δεν βολεύτηκε ποτές του με συμβιβασμούς. Το θέατρο ήταν γι’ αυτόν ένα αλώνι ελεύθερης αναμέτρησης Διγενή και Χάροντα, ένας δίχως υποκρισία, δίχως καπηλεία αγώνας εξόντωσης και διαιώνισης, μια τίμια ισορροπία -καθώς λέει ο ίδιος- ανάμεσα στο γκρεμό του ανθρώπου και το γκρεμό του Θεού”.
Αλέξης Σολομός

Θέατρο, Ερμηνεία και κριτική, Μίλητος, 2005, 717 σελ.

Θεατρολογικά Miscellanea – Κυριακή Πετράκου

Ο τόμος αυτός συγκεντρώνει δεκαπέντε θεατρολογικά μελετήματα, δημοσιευμένα και αδημοσίευτα, τα θέματα των οποίων αποτέλεσαν αντικείμενο των ερευνών και μελετών της συγγραφέως τα τελευταία δέκα χρόνια. Προσεγγίζουν ένα ευρύ φάσμα θεμάτων από την αρχαιότητα έως σήμερα, εξ ου και ο τίτλος. Διαπιστώνεται όμως ότι τελικά δεν είναι απολύτως miscellanea, αλλά τα περισσότερα έχουν μια βαθύτερη σχέση μεταξύ τους, προερχόμενη βέβαια από τα προσωπικά ενδιαφέροντα της συγγραφέως και λειτουργούν συμπληρωματικά. Αναφέρονται στον Σοφοκλή Καρύδη και τον Μπάμπη Άννινο από τον 19ο αιώνα, στον Άλκη Θρύλο, τον Πέλο Κατσέλη, τον Τάκη Μουζενίδη, τον Καζαντζάκη, τον Σικελιανό και τον Πρεβελάκη, στην πρόσληψη του Oscar Wilde και του υπαρξισμού στο νεοελληνικό θέατρο και, από τα πλέον σύγχρονα θέματα, στα τελευταία έργα του Βασίλη Ζιώγα και στην έννοια της πρωτοπορίας στο σύγχρονο ελληνικό θέατρο.

Θέατρο, Δίαυλος, 2004, 416 σελ.

Οι θεατρικοί διαγωνισμοί – Κυριακή Πετράκου

1870-1925


… Οι θεατρικοί διαγωνισμοί είναι ένα κεφάλαιο της ιστορίας του νεοελληνικού θεάτρου, μέχρι σήμερα αδιερεύνητο, όχι όμως και ασχολίαστο. Αναφέρονται παρεμπιπτόντως από όλους τους ιστορικούς, ενώ κάθε παρόμοια αναφορά συνοδεύεται κατά κανόνα από κάποιο υποτιμητικό ή ειρωνικό σχόλιο. Καθώς σήμερα οι σχετικοί διαγωνισμοί είναι γενικά περιφερειακοί στη θεατρική ζωή του τόπου και δεν υπολογίζονται ιδιαίτερα ως θεατρικός παράγων, μελετώντας τα ιστορικά του νεοελληνικού θεάτρου του προηγούμενου αιώνα, αλλά και του 20ου, εκπλήσσεται κανένας από την πληθώρα των σχετικών, έστω και μόνιμα αρνητικών, παρατηρήσεων…

Θέατρο, Ελληνικά Γράμματα, 1999, 494 σελ.