Το 1934, η οικογένειά του μετακόμισε, λόγω οικονομικών προβλημάτων, στην Αθήνα και ο Καμπανέλλης αναγκάστηκε να εργάζεται την ημέρα και να σπουδάζει σε μια νυχτερινή Τεχνική Σχολή. Διψασμένος για γνώση, νοίκιαζε βιβλία από τα παλαιοβιβλιοπωλεία και μέχρι να τελειώσει το γυμνάσιο είχε γνωρίσει όλους τους ευρωπαίους κλασικούς. Το 1942 συνελήφθη από τους Γερμανούς και μεταφέρθηκε στο στρατόπεδο συγκεντρώσεως Μαουτχάουζεν. Είναι ένας από τους ελάχιστους επιζήσαντες, και επέστρεψε το 1945. Την εμπειρία του αυτή την κατέγραψε στο μοναδικό του πεζογράφημα, “Μαουτχάουζεν” (1963). Όταν γυρίζει στην Αθήνα, εντυπωσιάζεται από μια παράσταση του Θεάτρου Τέχνης και αποφασίζει να ασχοληθεί με το θέατρο. Πρωτοεμφανίστηκε στο θέατρο το 1950 με το έργο “Χορός πάνω στα στάχυα” (Θίασος Λεμού), αλλά γνωστός έγινε με τα επόμενα έργα του, που ανέβηκαν από το Θέατρο Τέχνης του Καρόλου Κουν και το Εθνικό Θέατρο. Το έργο σταθμός στη σταδιοδρομία του θεωρείται η “Αυλή των θαυμάτων” (1957).
Στο επίκεντρο του έργου του βρίσκεται ο προβληματισμός για τα κοινωνικά δρώμενα και τον αντίκτυπο που έχουν στη ζωή των ανθρώπων και, κυρίως, η σχέση της ταραγμένης νεότερης ελληνικής ιστορίας με τη συγκρότηση της νεοελληνικής ψυχολογίας. Για την προσφορά του στο ελληνικό θέατρο του έχουν απονεμηθεί οι τίτλοι: επίτιμος Διδάκτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κύπρου, επίτιμος Διδάκτωρ της Σχολής Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, επίτιμος Διδάκτωρ της Θεατρολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Εξελέγη παμψηφεί τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών και έχει τιμηθεί από τον Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας με την απονομή ανωτάτου παρασήμου.
Είναι μέλος της Εταιρίας Ελλήνων Θεατρικών Συγγραφέων.
Έργα του έχουν παρουσιαστεί σε πολλές χώρες (Αγγλία, Αυστρία, Σουηδία, Ρουμανία, Βουλγαρία, Ουγγαρία, Σοβιετική Ένωση, Γερμανία). Έργα του που παίχτηκαν είναι: “Χορός πάνω στα στάχυα” – Θίασος Αδ. Λεμού, 1950. “Εβδόμη μέρα δημιουργίας” – Εθνικό Θέατρο, Β΄ Σκηνή, 1955-56. Τα μονόπρακτα “Αυτός και το παντελόνι του” και “Κρυφή ζωή” – Βασ. Διαμαντόπουλος, 1957. “Η αυλή των θαυμάτων” – Θέατρο Τέχνης, 1957-58.”Η ηλικία της νύχτας” – Θέατρο Τέχνης, 1958-59. “Ο Γορίλας και η Ορτανσία” – Θίασος Ε. Βεργή, 1959. “Παραμύθι χωρίς όνομα” – Νέο θέατρο Βασ. Διαμαντόπουλου – Μαρ. Αλκαίου, 1959-60. “Γειτονιά των αγγέλων” – Θίασος Καρέζη, 1963-64. “Βίβα Ασπασία” – Θίασος Καρέζη, 1966-67. “Οδυσσέα γύρσε σπίτι” – Θέατρο Τέχνης, 1966-67. “Αποικία των τιμωρημένων” – Πειραματικό Θέατρο Ριάλδη, 1970-71. “Ασπασία” – Θίασος Καρέζη-Καζάκου, 1971-72. “Το μεγάλο μας τσίρκο” – Θίασος Καρέζη-Καζάκου, 1973. “Το κουκί και το ρεβύθι” – Θίασος Καρέζη-Καζάκου, 1974. “Ο εχθρός λαός” – Θίασος Καρέζη-Καζάκου, 1975. “Πρόσωπα για βιολί και ορχήστρα” – Θέατρο Τέχνης 1976-77. “Τα τέσσερα πόδια του τραπεζιού” – Θέατρο Τέχνης 1978-79. “Ο μπαμπάς ο πόλεμος” – Θέατρο Τέχνης, 1981. “Ο αόρατος Θίασος – Εθνικό Θέατρο, 1988. “Ο δρόμος περνά από μέσα” – Πειραματικό θέατρο της Πόλης, Μαριέττας Ριάλδη, 1990. “Ο Δείπνος”, τρίπτυχο, Εθνικό Θέατρο, 1993. Πολύ σημαντική είναι επίσης η δουλειά του ως σεναριογράφου, η οποία άσκησε τεράστια επίδραση στους σύγχρονους και τους μεταγενέστερούς του.
Έγραψε τα σενάρια σε πολλές ταινίες-σταθμούς του ελληνικού κινηματογράφου (“Στέλλα”, του Μ. Κακογιάννη, “Δράκος”, του Ν. Κούνδουρου, “Η Αρπαγή της Περσεφόνης”, του Γ. Γρηγορίου), ενώ σκηνοθέτησε ο ίδιος, σε δικό του σενάριο, την ταινία “Το κανόνι και το αηδόνι”, το 1968. Αξιοσημείωτη είναι και η εξαιρετική του επίδοση στη στιχουργία, αφού το “Παραμύθι χωρίς όνομα” (μουσ. Μάνου Χατζιδάκη), το “Μαουτχάουζεν” (μουσ. Μίκη Θεοδωράκη), το “Μεγάλο μας Τσίρκο” (μουσ. Σταύρου Ξαρχάκου) και άλλα σημαντικά έργα της ελληνικής μουσικής φέρουν την υπογραφή του.
Έφυγε από τη ζωή στις 29 Μαρτίου 2011, σε ηλικία 89 ετών, μετά από δίμηνη νοσηλεία στην εντατική.
Από σκηνής και από πλατείας – Ιάκωβος Καμπανέλλης
Από τη ζωή του Οιδίποδα ο Σοφοκλής παίρνει και φέρνει στη σκηνή την ημέρα κρίσεως του ήρωά του.
Τις ημέρες κρίσεως του Άμλετ μας φανερώνει κι ο Σαίξπηρ και το ίδιο συμβαίνει σε όλα τα μεγάλα και σημαντικά θεατρικά έργα, αρχαία, παλιά και σύγχρονα.
Αυτές οι ημέρες κρίσεως των θεατρικών προσώπων εμένα μου θυμίζουν το «εν ημέρα κρίσεως» της χριστιανικής θρησκείας μας. Αυτήν την ημέρα που ονομάζεται και «δευτέρα παρουσία». Γιατί όμως «δευτέρα παρουσία»; Αν η πρώτη είναι η εδώ στη γη, στη ζωή, και η «δευτέρα» στον άλλο κόσμο, η μετά θάνατον, τότε αυτή η δεύτερη είναι μια αναπαραγωγή, μια αναπαράσταση για να κριθεί ο παρουσιαζόμενος και να πάει στην κόλαση ή στον παράδεισο.
Μπορεί να μοιάζει παιδικά αφελής αυτή η σκέψη, αλλά τη βρίσκω ερεθιστική. Και μου αρέσει να πιστεύω ότι αυτό το πανάρχαιο επινόημα για μετά θάνατον ζωή διαχωρισμένη σε κόλαση και σε παράδεισο, συνέπεια τραγικής ανάγκης του ανθρώπου να θέλει μια μεταφυσική συνέχειά του, είναι και η πρώτη μορφή θεάτρου και ίσως και η μήτρα του. Και η σκηνή του θεάτρου, με όσα αναπαρασταίνονται εκεί, δεν είναι «άλλος κόσμος» και «άλλη ζωή»; Δεν είναι μια μεταπραγματική παρουσία και κρίση; Δεν είναι μια μορφή κόλασης και παραδείσου επί γης, μεταφερμένων απ’ τα θεολογικά στα κοινωνικά μας μέτρα; Δηλώνω αδυναμία να πάω αυτόν τον συλλογισμό πιο πέρα. Αλλά έστω κι ως εδώ, μου φτάνει για να νιώθω τι υπέροχο και τρομερό παιχνίδι δόθηκε σε μας τους ανθρώπους του θεάτρου για να παίζουμε.
Μαουτχάουζεν – Ιάκωβος Καμπανέλλης
Στις 5 του Μάη, λίγο πριν απ’ το μεσημέρι, ένα θεόρατο αμερικάνικο τάνκ, καπνισμένο και σημαδεμένο απ’ τον πόλεμο, γκρέμισε την πύλη του Μάουτχάουζεν και μπήκε στον περίβολο. Κι αυτό το θεόσταλτο άρμα της ελευθερίας ήταν, λέει, ένα από τα αμέτρητα κι ακατανίκητα της ενδεκάτης ταξιαρχίας αρμάτων της τρίτης αμερικανικής Στρατιάς που διοικούσε κάποιος σπουδαίος στρατηγός ονόματι Τζώρτζ Πάττον!…Τι ωραία λόγια, τι ουράνιες ειδήσεις… Οι πολεμιστές μας κοίταζαν σαστισμένοι, περήφανοι, περίλυποι….Καλά που κάνανε και μείνανε εκεί ψηλά, στη ράχη του τάνκ. Γλιτώσανε από τόσες μάχες. Απ’ τη χαρά μας δε θα γλιτώναμε. Ουρλιάζαμε, ξεσκίζαμε τα ρούχα μας, ταρακουνιόμαστε σα διαμονισμένοι. Στριμωχνόμαστε, ποδοπατιόμαστε, για να φτάσουμε κοντά στο τανκ. Πολλοί πέφτανε πάνω και φιλούσανε τα καπνισμένα σιδερικά κι άλλοι χτυπούσανε τα κεφάλια τους και κλαίγανε.
Το μεγάλο μας τσίρκο – Ιάκωβος Καμπανέλλης
“Το 1973 η Τζένη Καρέζη ζητά από τον Ιάκωβο Καμπανέλλη, έργα του οποίου είχε ανεβάσει ο θίασος Καρέζη-Καζάκου, να τους γράψει ένα θεατρικό με αντιστασιακό μήνυμα. Ο Καμπανέλλης στρώνεται στη δουλειά. Το αποτέλεσμα ήταν ένα μουσικοθεατρικό έργο, στο οποίο εκτυλίσσονταν επεισόδια της ελληνικής ιστορίας με τρόπο σατιρικό: ο Φίλιππος της Μακεδονίας στο Μαντείο των Δελφών, το Βυζάντιο στα χρόνια του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Α’ Κομνηνού, η Τουρκοκρατία, ο Όθωνας και ο λαός που ζητάει Σύνταγμα, ο Α΄Παγκόσμιος Πόλεμος, η Μικρασιατική Καταστροφή, η Κατοχή και η Αντίσταση, το παρόν. Για να περάσει τη λογοκρισία, το έργο παρουσιάστηκε ως ιστορική κωμωδία. Παραδιδόταν στην αρμόδια επιτροπή τμηματικά, χωρίς σειρά και εμπλουτισμένο με επεισόδια που δεν είχαν σκοπό να παιχτούν αλλά να προκαλέσουν τους λογοκριτές και να λειτουργήσουν ως “αλεξικέραυνα” για το υπόλοιπο έργο… Σύντομα, οι Συνταγματάρχες πήραν χαμπάρι τι γινόταν. Η λογοκρισία ήταν κάθε μέρα και αυστηρότερη… Στις 22 Νοεμβρίου του 1973 η Καρέζη συλλαμβάνεται και οδηγείται στις φυλακές της ΕΑΤ-ΕΣΑ. Λίγο αργότερα, και ο Καζάκος”.
Η ποίηση στον θεατρικό λόγο του Ιάκωβου Καμπανέλλη – Ιάκωβος Καμπανέλλης
Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης υπήρξε θεατρικός συγγραφέας, σεναριογράφος, ποιητής, τραγουδοποιός, αλλά και στοχαστικό πνεύμα της εποχής του, ορμώμενος και από τα προσωπικά του βιώματα, που άφησαν το στίγμα τους στα έργα του. Τα ποιήματά του, τα περισσότερα από τα οποία είναι ενσωματωμένα στο θεατρικό του έργο, μελοποιήθηκαν από μεγάλους Έλληνες μουσικούς, όπως ο Χατζηδάκης, ο Θεοδωράκης, ο Ξαρχάκος κ.ά. Μία ανθολόγηση των ποιημάτων αυτών, που τραγουδήθηκαν και αγαπήθηκαν διαχρονικά από τον ελληνικό λαό, επιχειρεί σε αυτή την έκδοση ο Γιώργος Ανωμερίτης, για τον οποίο ο ποιητικός λόγος του Ιάκωβου Καμπανέλλη υπήρξε προσφιλές πεδίο μελέτης.
Η αυλή των θαυμάτων – Ιάκωβος Καμπανέλλης
Τα θεατρικά δρώμενα εξελίσσονται σε μια λαϊκή γειτονιά της Αθήνας, σε εποχή σύγχρονη με τη συγγραφή του έργου, τη δεκαετία του 1950. Στα δωμάτια μια αυλής, στο συνοικισμό του Βύρωνος, κατοικούν άτομα και οικογένειες που ανήκουν στη λαϊκή τάξη, έχουν όμως διαφορετική προέλευση. Ο γερο-Ιορδάνης με τη γυναίκα του και τα παιδιά του είναι Μικρασιάτες πρόσφυγες. Η κυρά Αννετώ, χήρα με κόρη παντρεμένη στην Αγγλία. Ο Στέλιος, Αθηναίος ονειροπόλος με πολλές αδυναμίες, και η γυναίκα του Όλγα γεννημένη στην προεπαναστατική Ρωσία. Η Βούλα κι ο Μπάμπης, αντρόγυνο που εναλλάσσει τα χαϊδολογήματα με τα μαλλιοτραβήγματα. Η Μαρία, γυναίκα ναυτικού που τη βασανίζει η μοναξιά της. Η Ντόρα, νέα γυναίκα ανύπαντρη που όμως δεν ξέρει τι θα πει μοναξιά. Στους παραπάνω ένοικους θα προστεθεί αργότερα και ο Στράτος, υδραυλικός στο επάγγελμα, που θα σηκώσει τρικυμία στο αισθηματικό τέλμα της μικρής “αυλικής” κοινωνίας.
Μαουτχάουζεν (1995)
Θεατρικά έργα
Θέατρο (1989) (Η οδός: Αυτός και το πανταλόνι του: Ο αόρατος θίασος: Ο γορίλας και η ορτανσία)
Από σκηνής και από πλατείας (1990)
Θέατρο (1992) (Η Στέλλα μέ τά κόκκινα γάντια: Ο δρόμος περνά από μέσα: Ο επικήδειος)
Θέατρο (1994) (Γράμμα στον Ορέστη: Ο Δείπνος: Πάροδος Θηβών: Στη χώρα Ίψεν: Ο διάλογος: Ποιος ήταν ο κύριος: Ο Κανείς και οι Κύκλωπες)
Θέατρο (1996) (Το παραμύθι χωρίς όνομα: Βίβα Ασπασία: Οδυσσέα γύρισε σπίτι)
Θέατρο (1996) (Πρόσωπα για βιολί και ορχήστρα: Τα τέσσερα πόδια του τραπεζιού: Ο μπαμπάς ο πόλεμος)
Θέατρο (1999) (Μια συνάντηση κάπου αλλού: Η τελευταία πράξη: Μια κωμωδία)
Θέατρο (1999) (Έβδομη μέρα της δημιουργίας: Η αυλή των θαυμάτων: Η ηλικία της νύχτας)
Θέατρο (2010) (Το μεγάλο μας τσίρκο. Ο εχθρός λαός: Τόμος αναδρομικός)
Το μεγάλο μας τσίρκο (2013)
Θέατρο (2014) (Η επιτομή των αγγέλων. Η αποικία των τιμωρημένων. Οι δύσκολες νύχτες του κύριου Θωμά)
Ποίηση
Η ποίηση στον θεατρικό λόγο του Ιάκωβου Καμπανέλλη (2015)
Σενάρια
Η αρπαγή της Περσεφόνης (1996)
Συλλογικά έργα
Βασίλης Γεωργιάδης (1999)
Τα παιδικά μου χρόνια (2003)
Το χρονικό του Κέδρου (2004)
Το χαμόγελο της Αριάδνης (2005)
Βλέπω το σημερινό κόσμο (2007)
Nulla dies sine linea (2007)
Ο Γιώργος Μιχαλακόπουλος ερμηνεύει Καμπανέλη, Πιραντέλλο, Τσέχωφ (2008)
Μελίνα: ένας κόσμος (2009)
Δίστομο 10 Ιουνίου 1944: Το ολοκαύτωμα (2010)
Κύπρος: νησί του πάθους και των μαρτυρίων (2013)
Πηγές: BIBLIONET, Εκδόσεις Κέδρος
