Σπύρος Μελάς

O Σπύρος Μελάς (1882-1966) υπηρξε ένας από τους πολυγραφότερους Ελληνες συγγραφείς, με ποικίλη καί σπουδαία επίδοση σε όλους σχεδόν τους τομείς των Γραμμάτων.

Γεννήθηκε στις 13 Ιανουαρίου του 1882 στη Ναύπακτο, περισσότερο όμως θα μπορούσε να θεωρηθεί Πειραιώτης, γιατί στον Πειραιά μεγάλωσε, εκεί έβγαλε το Γυμνάσιο, με χρηματική βοήθεια του Δήμου Πειραια, γιατί ήταν από φτωχή οικογένεια, και εκεί πρωτοδούλεψε, κάνοντας ακόμα καί τον Φορτοεκφορτωτή. Εχοντας όμως έμφυτη ιδιοφυία καί γρανιτένια θεληματικότητα, μορφώθηκε μόνος του, έμαθε ξένες γλώσσες καί κατάφερε να επιβληθεί καί να γίνει μιά ξεχωριστή παρουσία στη δημοσιογραφία, στον κόσμο του θεάτρου καί γενικότερα των γραμμάτων επί ολόκληρες δεκαετίες.

Στη δημοσιογραφία άρχισε από τις οικονομικές στήλες, ύστερα προχώρησε στις κοινωνικές έρευνες καί διακρίθηκε σε οποιεσδήποτε αποστολές στο εσωτερικό καί εξωτερικό. Ηταν γεννημένος δημοσιογράφος καί όλα τα βιβλία του, που αργότερα κυκλοΦόρησε σε ξεχωριστούς τόμους, ήταν συνεργασίες της δυναμικής του πληθωρικότητας στον τύπο, της εξαίρετης προσφοράς του καί του αστραφτερού ταλέντου του. Αρχισε τη συνεργασία του με τις εφημερίδες του Πειραιά καί στη συνέχεια με όλες, σχεδόν, τις αθηναϊκές εφημερίδες των εξήντα τελευταίων χρόνων. Πολεμικός ανταποκριτής στους Βαλκανικούς πολέμους, στον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο, στο μέτωπο της Μικράς Ασίας, πέρασε στα Αλβανικά βουνά κατά τον Ιταλοελληνικό πόλεμο του ’40 καί μας άφησε ομηρικές σελίδες ηρωισμού καί θάρρους του ελληνικού στρατού. Από τις αποστολές του στο εξωτερικό θ’ αναφέρουμε την Τουρκία, τη Ρουμανία, την πρώην Γιουγκοσλαβία, την Ιταλία, τήν Πολωνία, την Αμερική, τη Γαλλία, την Αίγυπτο, την Αυστρία, τη Σουηδία, την Ιαπωνία κ.ά.

H προσήλωση του Μελά στο θέατρο είχε ως αποτέλεσμα κάθε δεκαετία να αιφνιδιάζει τους θεατρικούς κύκλους με ένα θεατρικό του έργo. Το 1908 παρουσίασε το έργο του «Ο γιός του Ισκιου» καί τόση ήταν η επιτυχία του, που ο Νιρβάνας έγραψε: «Τη μιά μέρα ρωτούσαν ποιός είναι αυτός, καί την άλλη τον δακτυλοδεικτούσαν στο δρόμο κι έλεγαν, αυτός είναι». Υστερα μας έδωσε «Το κόκκινο πουκάμισο», «Το χαλασμένο σπίτι» 1909, καί «Το άσπρο καί το μαύρο» 1914. Δέκα χρόνια αργότερα παρουσιάζει το θαυμάσιο θεατρικό έργο: «Μιά νύχτα μιά ζωή» καί σύγχρονα πρωτοστατεί στην ίδρυση του «Θεάτρου Τέχνης» (1925), που το μανιφέστο του κατά το εναρκτήριο μάθημα στην Επαγγελματική Σχολή Θεάτρου, είναι ισάξιο με το του Χρηστομάνου, όταν ίδρυσε τη «Νέα Σκηνή». Υστερα ο Μελάς πηγαίνει στο Παρίσι, όπου μένει τρία χρόνια, κατατοπίζεται καί τελειοποιείται στις νέες σκηνοθετικές κατευθύνσεις καί γυρίζοντας ιδρύει με την Μαρίκα Κοτοπούλη καί τον Μ.Μυράτ την «Ελευθέρα Σκηνή» το 1929. Στις εξορμήσεις του αυτές παρουσίασε νέους θεατρικούς συγγραφείς κι έλαβε μέρος καί ως ηθοποιός. Στα 1934 μας παρoυσιάζει το αριστούργημά του, τον «Παπαφλέσσα» κι ως το 1940 δυό δράματα καί δυό κωμωδίες στις οποίες είναι καί η αξέχαστη «Ο Μπαμπάς Εκπαιδεύεται».

Στον καθαρά πνευματικό τομέα μας έδωσε στην αρχή μερικά ποιήματα φιλοσοΦικού περιεχομένου – τελείως ξεχασμένα σήμερα – καί ελάχιστα διηγήματα, ανέκδοτα ακόμα. Οτι αξιολογότερο έγραψε, υπάρχει μέσα στα χρονογραφήματά του, που τα υπόγραφε με το ψευδώνυμο «Φορτούνιο», «Ξένος» ή «Δον Κιχώτης». Το 1933 ίδρυσε το περιοδικό «Ιδέα» καί το 1948 το εξαίρετο περιοδικό «Ελληνική Δημιουργία», μέσα στο οποίο εκτός από τις φιλολογικές καί αισθητικές εργασίες του ίδιου, δημοσιεύτηκαν αξιόλογες μελέτες, δοκίμια, πραγματείες καί αισθητικές κριτικές όλων των λογοτεχνικών προσωπικοτήτων της εποχής. Γιά την καθολική πνευματική προσφορά του, το 1935 έγινε Ακαδημαϊκός. Το 1962 γιορτάστηκαν σε ευρεία έκταση τά λογοτεχνικά του 8Οχρονα καί όταν πέθανε το 1967 κηδεύτηκε με δημόσια δαπάνη.

Yπήρξε ένας δυναμικός δημοσιογράφος, ένας εμπνευσμένος θεατρικός συγγραφέας καί ένας από τους εξαίρετους στυλίστες του χρονογραφήματος. Η επιθυμία του να βρίσκεται πάvτoτε στην επικαιρότητα, με κάθε μέσο – βαρύ ελάττωμα γιά έναν πνευματικό άνθρωπο της ολκής του – τον έφεραν σε οδυνηρές αντεγκλήσεις με πρόσωπα καί πράγματα της εποχής του. 0 εγωισμός του δεν παραδεχόταν άλλη γνώμη από τη δική του, καί γιά κάθε ήττα του ή αποτυχία του, ξεσπάθωνε άκάθεκτος, με τέτοια βιαιότητα καί ανυποχώρητη τραχύτητα, που παρουσίαζε ανάγλυφο τον άνθρωπο που λάτρεψε όλες τις ιδέες, τις ιδεολογίες, από τις πλέον δεξιές ως τις πλέον αριστερές. Είχε μιά δονκιχωτική αφέλεια, που δεν ταίριαζε καθόλου στην πνευματική του συγκρότηση, καί στο ήθOς ενός ανθρώπου που με τα έργα του ήθελε όχι απλώς να ψυχαγωγήσει αλλά καί να διδάξει. Τόση ελαφρότητα, έδειξε – χωρίς ίσως δόλο ή συμφέρον – αλλά απλώς από «κεκτημένη» ταχύτητα, ώστε υπηρέτησε όλα τα κόμματα, καί τα δημοσιογραΦικά τους όργανα, ύμνησε τη Γερμανική σημασία του Χίτλερ καί διακήρυσσε «πως παίζει σαν το δελφίνι στα ανοιχτά πελάγη!».

Γιά την ελαφρότητά του αυτή καί την αδιανόητη πελαγοδρομία του προς έναν καταραμένο αμοραλισμό, χωρίς πίστη, χωρίς αρχές, χωρίς ίχνος ηθικής δεοντολογίας – έγραψε τα παρακάτω σε χρονογράφημά του στο «Ελεύθερον Βήμα» στις 14 Αυγούστου 1943 ο Παύλος Παλαιολόγος, που, παρόλο το χιούμορ τους, μας παρουσιάζουν σαν σε καθρέφτη την ιδεολογία του μεγάλου κατά τα άλλα Σπύρου Μελά:
«Δεν υπάρχει ιδεολογία είτε της δεξιάς είτε της αριστεράς στην οποία να μην εθήτευσε. Φεμινιστής καί αντιφεμινιστής, μοναρχικός καί δημοκρατικός. Κατακλίνεται λαϊκός καί αφυπνίζεται φιλελεύθερος. Κι ενώ οι αναγνώστες του της μιάς εφημερίδας διαβάζουν το πρωί το πύρινο αvτιβενιζελιKό χρονογράφημα, ο χρονογράφος συντάσσει το χρονογράφημα της επομένης, επίσης πύρινο όπως καί της προτεραίας, με τη διαφορά ότι προορίζεται γιά το ημιεπίσημο όργανο των Φιλελευθέρων! Επειδή δεν υπάρχει η μεθεπομένη, σπεύδει στο γραφείο του Κονδύλη, άρχοντος της Χώρας τότε (1935) καί ζητεί να καρατομηθούν οι λαϊκοί καί φιλελεύθεροι στους οποίους με τόσο σθένος διακόνησε. Σοσιαλιστής πάντα, συνδέεται με τραπεζίτες καί υπογράφει συμβάσεις με τράπεζες γιά να συγγράψει την ιστορία τους …».

Βέβαια, η αγωνιστική του διάθεση καί η μαχητικότητά του υπήρξε αέναη, καί υπερέβαλλε κάθε άλλον, σε σφρίγος, ζωντάνια, κέφι καί νεότητα’ δίψα ασίγαστη γιά όλα, γιά την τέχνη, την προβολή, τη ζωή (παντρεύτηκε τρεις φορές) καί προπάντων πάθος που κοχλάζει διαρκώς σε μιά εκρηκτικότητα που τροφοδοτούσε όχι μόνο τις ανθρώπινες σχέσεις του, αλλά καί τη συγγραφική του δραστηριότητα. Τέρας αντοχής στο μόχθο καί ακαταπόνητος ως τα βαθιά γερατειά του – έμεινε θρυλική η εργατικότητά του – μόλο που πολλές φορές ξεvυχτoύσε χορεύοντας γιά να μην στερηθεί τη γεύση της ίδιας της ζωής. Το άμετρο λογοτεχνικό του ταλέντο, του έδωσε την ευχέρεια να περνοδιαβαίνει εύκολα όλα τα μονοπάτια της τέχνης: διηγήματα, μυθιστορήματα, μελέτες, κριτικές, δοκίμια, θεατρικά έργα, καί προπάντων χρονογραφήματα εντελώς ιδιαίτερης ιδιοτυπίας, που μέσα σ’ αυτό διοχέτευε τις ιδέες του, τις γνώμες του καί τα συναισθήματά του, με έναν τέτοιας λαμπρότητας λυρικό οίστρο, πραγματικά ανεπανάληπτο.

Γιά το ανεπανάληπτο αυτό χαρακτηριστικό της χρονογραφίας του ας αφήσουμε τον ίδιο να μιλήσει – αν καί θυμωμένος, γιατί στη διάρκεια της μακριάς απουσίας του στο εξωτερικό, το «Ελεύθερον Βήμα» τον αντικατέστησε με τον άλλο στυλίστα, τον Παύλο Παλαιολόγο. Εγραψε λοιπόν παραπονούμενος στο «Βήμα» τα παρακάτω αμίμητα, που αποδείχνουν το σπάνιο χρονογραφικό του ταλέντο:

«Γι’ αυτό το τραγουδάκι λοιπόν απιστήσατε στη θύελλα; (εννοεί τον εαυτό του). Αδικα φυσούσα τόσα χρόνια στα πνευστά καί στα έγχορδα της μεγάλης συμφωνικής ορχήστρας που μου χάρισεν ο Υψιστος στους αχανείς καημούς των θαλασσών καί των δασών, στις ασημένιες αρμονίες των άστρων καί των φεγγαριών, τις μελωδίες των λουλουδιών καί των πουλιών, τα συναρπαστικά εμβατήρια των μεγάλων ενθουσιασμών γιά ό,τι γερό καί ρωμαλέο, γιά να ίδώ να μου απιστούν με ένα πλαγίαυλο, που αυτοσχεδιάζει το κύλισμα του ρυακιού; …».

Παρά τις όποιες, όμως, παλινωδίες του στάθηκε προσηλωμένος στην ελληνική γη, στην εθνική πίστη, στη μοίρα του Ελληνισμού. Στις θαυμάσιες μυθιστορηματικές βιογραφίες του των μεγάλων ηρώων του ’21, μας έδωσε με το ρωμαλέο ταλέντο του γοητευτικά κείμενα, με πυκνή καί στέρεη συγκρότηση, ενθουσιαστικό τόνο, πληθωρική ευρυμάθεια, που το κεντάει με λυρικούς μύδρους, πηγαίο χιούμορ καί αμίμητο σε ζωντάνια διόλογο. Ηξερε να διεισδύει σε ψυχολογικούς λαβυρίνθους καί να ξεσκεπάζει τα ελαττώματα καί προτερήματα των ηρώων του, με τέτοιον υποβλητικό τρόπο, που να τους δείχνει ποιοί πραγματικά ήταν καί τι πρόσφεραν στον μεγάλο Αγώνα του ’21: «Ο Γέρος του Μωριά», «Ο Ναύαρχος Μιαούλης», «Τα Ματωμένα Ράσα» καί τα «Φλογισμένα πέλαγα» διαβάστηκαν, διαβάζονται καί θα διαβάζονται με ευχαρίστηση καί περηφάνια καί στο μέλλον, τόσο από τα παιδιά όσο καί από τους μεγάλους. Έφυγε από τη ζωή στις 2 Απριλίου του 1966 από ανεύρυσμα, στην Αθήνα.