Έφυγε από τη ζωή στις 19 Φεβρουαρίου 2016 σε ηλικία 84 ετών.
Το όνομα του ρόδου – Il nome della rosa (1980)
Το εκκρεμές του Φουκώ – Il pendolo di Foucault (1988)
Το νησί της προηγούμενης μέρας – L’isola del giorno prima (1994)
Μπαουντολίνο – Baudolino (2000)
Η μυστηριώδης φλόγα της βασίλισσας Λοάνα – La misteriosa fiamma della regina Loana (2004)
Το κοιμητήριο της Πράγας – Il cimitero di Praga (2010)
Φύλλο μηδέν – Numero zero (2015)
Παιδική λογοτεχνία
Η βόμβα και ο στρατηγός – La bomba e il generale (1966)
Οι τρεις κοσμοναύτες – I tre cosmonauti (1966)
Οι νάνοι του Γκνου – Gli gnomi di Gnu (1992)
Δοκίμια – Μελέτες
Κήνσορες και Θεράποντες – Apocalittici e integrati (1964)
Ο Καντ και ο Ορνιθόρυγχος – Kant e l’ornitorinco (1997)
Πως γίνεται μια διπλωματική εργασία – Come si fa una test di laurea (2001)
Με το βήμα του κάβουρα. Θερμοί πόλεμοι και λαϊκισμός των ΜΜΕ – A passo di gambero. Guerre calde e populismo mediatico (2006)
Η ομορφιά της λίστας – Vertigine della lista (2009)
Κατασκευάζοντας τον εχθρό και άλλα περιστασιακά γραπτά – Costruire il nemico e altri scritti occasionali (2011)
Χρονικά μιας ρευστής κοινωνίας – Pape Satàn Aleppe: Cronache di una società liquida (2016)
Η αποκάλυψη του Ιωάννη, Παλίμψηστο στον Βeato της Liebana – Beato di Liebana
Το όνομα του ρόδου
Θες να κάνεις φιλοσοφία; Γράψε ένα μυθιστόρημα.
Η προτροπή ανήκει στον Αλμπέρ Καμύ και φαίνεται ότι ακριβώς αυτήν αποφάσισε να ακολουθήσει ο Ουμπέρτο Έκο όταν, πριν από τριάντα χρόνια, ήδη καθιερωμένος ως ακαδημαϊκός, στοχαστής και δοκιμιογράφος, έκανε την πρώτη του εμφάνιση στο χώρο της μυθοπλασίας με “Το Όνομα του Ρόδου”.
Έργο συγκεντρωτικό και φυγόκεντρο, καμωμένο από μια ετερόκλητη πρώτη ύλη που η εύθυμη μαεστρία του Έκο καταφέρνει να συναρμόσει δημιουργικά, “Το Όνομα του Ρόδου” εξακολουθεί να μας σαγηνεύει ύστερα από τριάντα χρόνια, ακριβώς εξαιτίας αυτής της απροσδιόριστης μορφής που του επιτρέπει να διατελεί στα όρια ανάμεσα στο μυστηριώδες και το αυτονόητο, το αποκρυμμένο και το προφανές, το περιπετειώδες και το αφηρημένο ή το ιδεολογικό.
Ελλειπτικό επειδή είναι σωρευτικό ιδιαίτερων ιστορικών -και όχι μόνο- γνώσεων και πληροφοριών, γκρίζο επειδή είναι πλήρες χρωμάτων και ενός απρόσμενου διακόσμου, ανεπίκαιρο και διαχρονικό επειδή εγκαθίσταται σε χρονικές τομές και εγγράφει την αστυνομική, καταιγιστική του πλοκή μέσα στην Ιστορία, το πρώτο μυθιστόρημα του Έκο λειτουργεί, πλέον, ως σημείο αναφοράς για την παγκόσμια λογοτεχνία.
Το εκκρεμές του Φουκώ
Έτσι έγινε και είδα το Εκκρεμές…
Το Εκκρεμές μού έλεγε ότι μολονότι όλα κινούνταν, η υδρόγειος σφαίρα, το ηλιακό σύστημα, τα νεφελώματα, οι μαύρες τρύπες και όλα τα τέκνα της κοσμικής εκπόρευσης, από τα πρώτα θεία όντα έως την πιο ιξώδη ύλη, ένα μοναδικό σημείο παρέμενε ιδεατός πίρος, σφήνα, γάντζος, και άφηνε το σύμπαν να κινείται γύρω του. Και τώρα εγώ συμμετείχα σ’ αυτή την υπέρτατη εμπειρία, εγώ που επίσης κινιόμουν μέσα στα πάντα μαζί τους, μπορούσα να δω Εκείνο, το Ακίνητο, το Φρούριο, την Εγγύηση, την ολόφωτη αχλή που δεν είναι σώμα, δεν έχει σχήμα, μορφή, βάρος, ποσότητα ή ποιότητα, και δεν βλέπει, δεν νιώθει, δεν υποκύπτει στο συναίσθημα, δεν βρίσκεται σ’ έναν τόπο, ή σε χώρο και χρόνο, δεν είναι ψυχή, διάνοια, φαντασία, γνώση, αριθμός, τάξη, μέτρο, ουσία, αιωνιότητα, δεν είναι σκότος ούτε φως, δεν είναι λάθος και δεν είναι αλήθεια.
Ένα βιβλίο που σε παίρνει μαζί του στο χρόνο και σου αποκαλύπτει έναν ολόκληρο κόσμο από μυστικές αδελφότητες, υπόγειες κοινωνίες, πλεκτάνες και συνωμοσίες, μέσα από τη χαρισματική γραφή του μεγάλου Ιταλού διανοούμενου.
Το νησί της προηγούμενης ημέρας
Καλοκαίρι 1643, ένα ναυάγιο στις θάλασσες του Νότου, ένα πλοίο που αποδεικνύεται έρημο – και στοιχειωμένο; Όχι, αρκεί η μοναξιά των ναυαγών, η ρευστότητα του νερού, του αγνώστου και του παράδοξου.
Ναυαγός είναι ο Ρομπέρτο, εν τω μέσω θαλάσσης, θεατής θαυμασίων: ανοιχτοί ουρανοί, αστέρες, ανοίκεια ύδατα, πουλιά, ανείδωτα φυτά και δίχως όνομα κοράλλια στο σύμπαν που ανακαλύπτει. Φαίνεται ότι, εκτός από ναυαγός, ο νεαρός Ρομπέρτο πρέπει να γίνει και περιηγητής.
Εγκαθίσταται, λοιπόν, στην εξορία του κι έτσι αρχίζει η -μάταιη;- συγγραφή ερωτικών επιστολών, ο τρόπος που έχει ο νεαρός να διηγηθεί, σε όποιον ακούει, την ιστορία του. Στα γράμματά του θάλλει ο 17ος αιώνας, ο καιρός της επιστήμης, ο λόγος της κρατικής εξουσίας, ο Τριακονταετής Πόλεμος, οι συνωμοσίες, οι μάχες, οι πολιορκίες, ο δόλος, οι ίντριγκες των καρδιναλίων, η απώλεια ενός σύμπαντος που είχε τη γη για μοναδικό επίκεντρο. Ο ξεριζωμός είναι σε τόπο, σε χρόνο, σε σημεία αναφοράς, σε συνθήκη υπαρξιακή. Τέτοιος χρειάζεται να είναι και ο νόστος, ο γυρισμός, η περιήγηση. Και η αφήγηση.
Το νησί που ο Ρομπέρτο ποθεί είναι χθες. Και αυτός, γράφοντας, ζητά να το φτάσει.
Μπαουντολίνο
Στην περιοχή του νότιου Πεδεμόντιου, όπου μερικά χρόνια αργότερα θα υψωθεί η Αλεξάνδρεια, ο μικρός Μπαουντολίνο, ένας ευφάνταστος και ψεύτης χωρικός, κατακτά τον Φρειδερίκο Βαρβαρόσα και γίνεται θετός γιος του. Ο Μπαουντολίνο επινοεί και αφηγείται παραμύθια, αλλά ως εκ θαύματος, όλα όσα φαντάζεται γεννούν Ιστορία. Έτσι, μεταξύ άλλων, φτιάχνει τη μυθική επιστολή του Ιωάννη του Πρεσβύτερου, που επαγγελλόταν στη Δύση ένα μυθικό βασίλειο της μακρινής Ανατολής, που είχε στο θρόνο ένα χριστιανό βασιλιά, πράγμα που έμελλε να φλογίσει τη φαντασία πολλών ταξιδιωτών, ακόμα και του Μάρκο Πόλο. Ο Μπαουντολίνο μεγαλώνει, η Αλεξάνδρεια γεννιέται και, χρόνια αργότερα, σπρωγμένος από την επινοητικότητα του Μπαουντολίνο, ο Φρειδερίκος ξεκινάει, με πρόφαση μια σταυροφορία, για να επιστρέψει στον Ιωάννη τον Πρεσβύτερο το πιο πολύτιμο κειμήλιο της Χριστιανοσύνης.
Η μυστηριώδης φλόγα της βασίλισσας Λοάνα
Και έτσι τώρα προσεύχομαι: “Ω, καλή μου βασίλισσα Λοάνα, στο όνομα του απεγνωσμένου έρωτά σου, δεν σου ζητώ να ξυπνήσεις από τον πέτρινο ύπνο τους τα χιλιόχρονα θύματά σου, αλλά μονάχα να μου ξαναφέρεις ένα πρόσωπο… Εγώ που, από την έσχατη λίμνη του αναγκαστικού ύπνου μου, είδα αυτά που είδα, σου ζητώ να με βγάλεις από δω και να μου δώσεις την υγειά μου”.
Μήπως όσοι γιατρεύονται από θαύμα, δεν γιατρεύονται μόνο και μόνο επειδή έδειξαν την πίστη τους στο θαύμα; Έτσι κι εγώ λαχταρώ με όλη μου την ψυχή να με γιατρέψει η βασίλισσα Λοάνα. Φορτίζω αυτή την ελπίδα με τόση ένταση ώστε, αν δεν ήμουν ήδη σε κώμα, θα μου ερχόταν αποπληξία…
Η πλοκή: Ένας έμπορος βιβλίων που πάσχει από αμνησία ξαναβρίσκει τη μνήμη του καθώς σιγά σιγά εγκαταλείπεται σ’ ένα δαιμονικό στρόβιλο σπαραγμάτων από αγαπημένα μυθιστορήματα, ποιήματα, κινηματογραφικές ταινίες και κόμικς.
Η μαγεία: Μια απολαυστική ιστορία για τα τελευταία εβδομήντα χρόνια, από το Δεύτερο Παγκόσμιο έως σήμερα, σ’ ένα χειμαρρώδες μυθιστόρημα όπου η ζωή μεταμορφώνεται σε ανεξάντλητο πολύχρωμο κόμικ.
Μετά το “Όνομα του ρόδου”, το “Μπαουντολίνο” και το “Νησί της προηγούμενης μέρας”, το εικονογραφημένο αριστούργημα, “Η μυστηριώδης φλόγα της βασίλισσας Λοάνα”, αναδεικνύεται αναμφισβήτητα ως το μυθιστόρημα των μυθιστορημάτων του Ουμπέρτο Έκο.
Το κοιμητήριο της Πράγας
Στη διάρκεια του 19ου αιώνα, ανάμεσα στο Τορίνο, το Παλέρμο και το Παρίσι, συναντάμε μεταξύ άλλων μια υστερική σατανίστρια, έναν αβά που πεθαίνει δύο φορές, μερικά πτώματα μέσα σ’ έναν υπόνομο του Παρισιού, τη σταδιακή μεγέθυνση του πλαστογραφήματος που έγινε γνωστό ως “Τα Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών”, το οποίο θα εμπνεύσει στον Χίτλερ τα στρατόπεδα εξόντωσης, Ιησουίτες που δολοπλοκούν εναντίον των Μασόνων, Μασόνους, έναν Γαριβάλδη αρθριτικό και στραβοκάνη, τα σχέδια των Μυστικών Υπηρεσιών του Πιεμόντε, της Γαλλίας, της Πρωσίας και της Ρωσίας, τις σφαγές στο Παρίσι της Κομούνας, όπου ο κόσμος τρώει τα ποντίκια, αηδιαστικά και ρυπαρά στέκια εγκληματιών που ανάμεσα στους ατμούς απ’ το αψέντι καταστρώνουν εξεγέρσεις στις πλατείες, ψεύτικους συμβολαιογράφους, ψεύτικες διαθήκες, διαβολικές αδελφότητες και μαύρες λειτουργίες.
Εξαιρετικό υλικό για ένα μυθιστόρημα των επιφυλλίδων στο στυλ του 19ου αιώνα που, μεταξύ άλλων, εικονογραφείται όπως τα feuilletons εκείνης της εποχής. Να τι θα ικανοποιήσει ακόμα και τον χειρότερο μεταξύ των αναγνωστών. Εκτός από μια μικρή λεπτομέρεια. Με την εξαίρεση του κεντρικού ήρωα, όλα τα άλλα πρόσωπα αυτού του μυθιστορήματος υπήρξαν στ’ αλήθεια και έκαναν αυτό που κάνουν. Κι ακόμα και ο κεντρικός ήρωας κάνει πράγματα που έχουν γίνει, μόνο που κάνει πολλά, τα οποία είχαν ίσως διαφορετικούς αυτουργούς. Αλλά πού να ξέρει κανείς, όταν κινείσαι μεταξύ μυστικών υπηρεσιών, διπλών πρακτόρων, απατεώνων αξιωματικών και αμαρτωλών ιερωμένων, τα πάντα μπορούν να συμβούν. Έστω κι αν ο μόνος φανταστικός ήρωας αυτής της ιστορίας είναι ο πιο αληθινός απ’ όλους και μοιάζει πολύ με άλλους που κυκλοφορούν ακόμα ανάμεσά μας.
Σχεδόν τριάντα χρόνια μετά “Το όνομα του ρόδου”, το οποίο καθιέρωσε τον Ουμπέρτο Έκο ως έναν από τους σημαντικότερους λογοτέχνες του εικοστού αιώνα, το πολυαναμενόμενο “Κοιμητήριο της Πράγας” αποδεικνύει ότι το ταλέντο του ιδιοφυούς Ιταλού διοανούμενου παραμένει αστείρευτο.
Φύλλο μηδέν
Ένα συνονθύλευμα δημοσιογράφων μιας καθημερινής εφημερίδας που δε νοιάζεται τόσο για την πληροφορία όσο για εκβιασμούς, λασπολογίες και φτηνές ιστορίες.
Ένας παρανοϊκός συντάκτης που αναβιώνει πενήντα χρόνια Ιστορίας υπό το φως μιας σατανικής πλεκτάνης με επίκεντρο το πτώμα ενός ψευτο-Μουσολίνι σε αποσύνθεση.
Στις σκιές παραμονεύει η μυστική δεξιά Επιχείρηση Gladio, η μασονική Στοά P2, η υποτιθέμενη δολοφονία του Πάπα Ιωάννη Παύλου Ι, το πραξικόπημα του πρίγκιπα Τζούνιο Βαλέριο Μποργκέζε, η CIA, και είκοσι χρόνια σφαγής και συγκάλυψης.
Μια χλιαρή ιστορία αγάπης ανάμεσα σε έναν αποτυχημένο αφανή συγγραφέα και ένα ενοχλητικό κορίτσι το οποίο, για να βοηθήσει την οικογένειά του, έχει παρατήσει το πανεπιστήμιο και ασχολείται με τα ροζ κουτσομπολιά.
Ένα τέλειο εγχειρίδιο κακής δημοσιογραφίας, όπου ο αναγνώστης αρχίζει σιγά σιγά να αναρωτιέται αν πρόκειται για μυθοπλασία ή πιστή αποτύπωση της πραγματικότητας.
Μια ιστορία που εκτυλίσσεται το 1992 -χρονιά που προοιωνίστηκε πολλά μυστήρια και απερισκεψίες των επόμενων είκοσι ετών- ακριβώς τη στιγμή που οι δύο πρωταγωνιστές νόμιζαν ότι ο εφιάλτης είχε τελειώσει.
Ένα πικρό και γκροτέσκο επεισόδιο που λαμβάνει χώρα στην Ευρώπη κατά την περίοδο μετά τη λήξη του πολέμου και φτάνει μέχρι το σήμερα – ένα επεισόδιο που θα κάνει τον αναγνώστη να αισθανθεί τόσο χαμένος όσο και οι δύο πρωταγωνιστές.
Η βόμβα και ο στρατηγός
Ένας στρατηγός όλο γαλόνια σχεδιάζει τον πόλεμο. Μια βόμβα με πολλά λυπημένα άτομα σχεδιάζει το μέλλον, τη ζωή…
Μια ιστορία του Umberto Eco εικονογραφημένη από τον Eugenio Carmi, για παιδιά, για μεγάλους και για όσους έχουν ανάγκη από παραμύθια.
Οι τρεις κοσμοναύτες
Όταν πια η Γη λάμπει στον ουρανό σαν μακρινό αστέρι, τρεις καχύποπτοι κοσμοναύτες συναντούν έναν Αρειανό με έξι χέρια…
Οι νάνοι του Γκνου
Ένας αλαζόνας Αυτοκράτορας θέλει να φέρει τον πολιτισμό ακόμα και στην πιο ξεχασμένη γωνιά του Γαλαξία: στον αθώο και ευτυχισμένο πλανήτη Γκνου…
Κήνσορες και θεράποντες
Θεωρία και ιδεολογία των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης
Όταν το 1964 έγινε η πρώτη έκδοση αυτού του βιβλίου η έκφραση “Κήνσορες και θεράποντες” αποτελούσε απλώς έναν τίτλο. Έκτοτε έγινε έκφραση τρέχουσας χρήσης, παροιμιακή σχεδόν αντίθεση. Όταν εμφανίστηκε το βιβλίο, η χρήση οργάνων της αυστηρής έρευνας σε θέματα όπως τα κόμικς, το καταναλωτικό τραγούδι, το λαϊκό αφήγημα, φαινόταν εξωφρενική σε πολύ κόσμο: σήμερα, οι ίδιες οι γενεές, που απάντησαν με τις τεχνικές της εναλλακτικής πληροφόρησης και της αντιπληροφόρησης στην εισβολή των μαζικών μέσων, απέδειξαν ότι το πρόβλημα αυτών των μέσων αγγίζει τον πυρήνα της κοινωνίας μας, διαβρώνει την ιδεολογία, προσφέρει σ’ όλους όργανα, τα οποία αποτελούν τμήμα του καθημερινού τρόπου ομιλίας και σκέψης και έτσι θα πρέπει να ερευνώνται σε βάθος, χωρίς φόβο να φανούν επιφανειακά, για το μόνο λόγο ότι ένα δοκίμιο αφιερώνεται στον Στηβ Κάνυον και όχι σ’ έναν ήσσονα ποιητή του 15ου αιώνα. Πολλά απ’ αυτά τα δοκίμια περιλαμβάνονται πια στη διεθνή σχετική βιβλιογραφία, παρ’ όλο που αρκετά ανακλούν το κλίμα και την προβληματική της εποχής.
Η έκδοση ενός “κλασικού” πλέον βιβλίου αποσκοπεί στο να προτείνει κάποια κείμενα που ακόμη και σήμερα αποτελούν θέμα συζήτησης και δεν έχουν χάσει τη δύναμη της διανοητικής πρόκλησης.
Με το βήμα του κάβουρα
Θερμοί πόλεμοι και λαϊκισμός των ΜΜΕ
“Αλλά οι καιροί είναι σκοτεινοί και τα ήθη διεφθαρμένα, και ακόμα και το δικαίωμα στην κριτική, όταν καταπνίγεται από λογοκριτικά μέτρα, καταδηλώνεται στη λαϊκή οργή. Δημοσιεύω λοιπόν αυτά τα κείμενα υπό τη σκέπη της θετικής αντιπάθειας που προασπίζω.”
Τα κείμενα αυτού του βιβλίου δημοσιεύτηκαν για πρώτη φορά μεταξύ των ετών 2000-2005, περίοδο που σημαδεύεται από τα γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου, τους πολέμους στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ, την εγκαθίδρυση στην Ιταλία ενός καθεστώτος “μιντιακού” λαϊκισμού. Διαβάζοντάς τα αντιλαμβανόμαστε πως ήδη από τα τέλη της προηγούμενης χιλιετίας σημειώθηκαν δραματικά βήματα προς τα πίσω. Μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου έπρεπε να ξεθάψουμε τους άτλαντες του 1914, ενώ εδώ και καιρό οι οικογένειές μας έχουν και πάλι έγχρωμους υπηρέτες, όπως συνέβαινε στα “Όσα παίρνει ο άνεμος”. Σιγά σιγά με το βίντεο περάσαμε από την τηλεόραση στον κινηματογράφο, με το Διαδίκτυο και τις συνδρομητικές τηλεοράσεις ο Μέουτσι κατατρόπωσε τον Μαρκόνι και τώρα με το i-Pod ανακαλύψαμε εκ νέου το ραδιόφωνο. Δεν πρόλαβε να τελειώσει ο Ψυχρός Πόλεμος, και με το Αφγανιστάν και το Ιράκ επέστρεψε ο Θερμός Πόλεμος. Με την επανεμφάνιση του Μεγάλου Παιχνιδιού του Κίπλινγκ, επιστρέψαμε στη σύγκρουση μεταξύ Ισλάμ και χριστιανοσύνης. Ξαναπρόβαλε το φάντασμα του Κίτρινου Κινδύνου, ξανάνοιξε η αντιδαρβινική πολεμική του 19ου αιώνα, έχουμε και πάλι να αντιμετωπίσουμε τον αντισημιτισμό και τους φασίστες (όσο “μετά-” κι αν είναι, ορισμένοι παραμένουν οι ίδιοι), ξεκίνησε εκ νέου η συζήτηση για τις σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας. Έχει κανείς την εντύπωση ότι η ιστορία, εξουθενωμένη από όλα αυτά τα άλματα που σημειώθηκαν κατά τις δύο προηγούμενες χιλιετίες, αρχίζει να κινείται ταχύτατα προς τα πίσω, παραπαίοντας… με το βήμα του κάβουρα. Αυτό το βιβλίο δεν μας προτείνει να αρχίσουμε και πάλι μια πορεία προς τα μπρος, αλλά να σταματήσουμε έστω και για λίγο αυτή την οπισθοδρόμηση.
Η ομορφιά της λίστας
Στην Ιλιάδα παρατηρούμε δύο τρόπους αφήγησης. Ο πρώτος εμφανίζεται όταν ο Όμηρος περιγράφει την ασπίδα του Αχιλλέα: πρόκειται για μια ολοκληρωμένη φόρμα στην οποία ο Ήφαιστος έχει απεικονίσει όλα όσα γνώριζε για μια πόλη, τις γύρω αγροτικές περιοχές, τους πολέμους, τις ειρηνικές της τελετουργίες. Ο άλλος τρόπος εκδηλώνεται όταν ο ποιητής δεν κατορθώνει να πει πόσοι και ποιοι ήταν οι Αχαιοί πολεμιστές: τότε ζητά βοήθεια από τις μούσες αλλά αναγκάζεται να περιοριστεί στον λεγόμενο κατάλογο των πλοίων, ο οποίος ολοκληρώνεται με ένα «και τα λοιπά». Αυτός ο δεύτερος τρόπος παρουσίασης απαρτίζει τη λίστα ή τον κατάλογο. Υπάρχουν λίστες που γράφονται για πρακτικούς σκοπούς και είναι πεπερασμένες, όπως η λίστα όλων των βιβλίων μιας βιβλιοθήκης· υπάρχουν όμως και λίστες που θέλουν να περιλάβουν ποσότητες μη μετρήσιμες, λίστες που δεν ολοκληρώνονται ποτέ, που φτάνουν στα όρια του άπειρου.
Όπως δείχνει το νέο αυτό βιβλίο του Έκο και η ανθολογία που αυτό περιλαμβάνει, η ιστορία της λογοτεχνίας όλων των εποχών είναι πλούσια σε λίστες, από τον Ησίοδο ως τον Τζόις, και από τον Ιεζεκιήλ ως τον Καλβίνο. Πρόκειται για καταλόγους που συχνά φτιάχνονται για την ίδια την ευχαρίστηση της απαρίθμησης ή για τη χαρά να συνδέει κανείς στοιχεία που καμιά ιδιαίτερη σχέση δεν έχουν μεταξύ τους.
Το βιβλίο αυτό όμως δεν αναφέρεται μόνο στη λογοτεχνία αλλά προσπαθεί να δείξει ότι και οι εικαστικές τέχνες είναι ικανές να περιλάβουν επίσης καταλόγους που συνεχίζονται στο άπειρο, ακόμα κι όταν η απεικόνιση μοιάζει να περιορίζεται αυστηρά από την ίδια την κορνίζα του ζωγραφικού έργου. Το αποδεικνύει η πλούσια εικονογράφηση αυτού του βιβλίου που δεν απευθύνεται σε «ειδικούς» αλλά σε όλους όσοι αγαπούν τα μυστήρια της γραφής και της εικόνας.
Κατασκευάζοντας τον ЭХΘРΟ
Και άλλα περιστασιακά κείμενα
Ο πραγματικός τίτλος αυτής της συλλογής θα έπρεπε να είναι ο υπότιτλός της, δηλαδή “περιστασιακά κείμενα”. Αυτό που καθόρισε την τελική επιλογή ήταν μόνο η δικαιολογημένη ανησυχία του εκδότη ότι ένας τίτλος τόσο πομπωδώς μετριόφρων δε θα τραβούσε την προσοχή του αναγνώστη.
Τι είναι ένα περιστασιακό κείμενο και ποια τα προτερήματά του; Συνήθως ο συγγραφέας ούτε που θα διανοούνταν να ασχοληθεί μ’ ένα συγκεκριμένο ζήτημα, αλλά κατέληξε εκεί μετά από μια πρόσκληση σε μια σειρά συζητήσεων ή δοκιμίων με ορισμένο θέμα. Το θέμα τον οδήγησε να σκεφτεί πάνω σε κάτι που, υπό άλλες συνθήκες, θα είχε παραβλέψει – και συχνά ένα θέμα που μας υπαγορεύεται απ’ έξω, αποδεικνύεται πιο γόνιμο από ένα άλλο που γεννιέται μέσα μας από κάποια λόξα.
Ιδού λοιπόν μια σειρά από περιστασιακά κείμενα σχετικά με το Απόλυτο, τους λόγους για τους οποίους κλαίμε για τη μοίρα της Άννα Καρένινα, τους θησαυρούς των καθεδρικών ναών, τον Βικτόρ Ουγκό, την τύχη ή ατυχία του Τζόις κατά την εποχή του φασισμού, την υπόθεση Wikileaks, κ.ά. Η επιλογή του πρώτου κειμένου για τίτλο του βιβλίου δεν είναι πάντως τυχαία δεδομένου ότι “Εχθροί” πρέπει να εφευρίσκονται συνεχώς και να παρουσιάζονται με τρόπο απεχθή και τρομακτικό προκειμένου να κρατούνται “αιχμάλωτοι” οι λαοί.
Χρονικά μιας ρευστής κοινωνίας
Κρίση των ιδεολογιών, κρίση των κομμάτων, ξέφρενος ατομικισμός. Αυτός είναι -ως γνωστόν- ο χώρος στον οποίο κινούμαστε· μια ρευστή κοινωνία, όπου δεν είναι πάντα εύκολο να βρεθεί ένα πολικό αστέρι (παρόλο που είναι εύκολο να βρεθούν πλήθος αστέρια κι αστεράκια).
Εδώ βρίσκουμε τα πιο οικεία πρόσωπα αυτής της κοινωνίας: τα προσωπεία της πολιτικής, τις εμμονές των ΜΜΕ για ακροαματικότητες που όλα (ή σχεδόν όλα) δείχνουν να συμμερίζονται, τη συμβίωση με τα κινητά μας τηλέφωνα, την αγένεια. Και φυσικά, πολλά άλλα που ο Ουμπέρτο Έκο αφηγούνταν τακτικά στη στήλη του La bustina di Minerva.
Είναι μια κοινωνία, η ρευστή κοινωνία, όπου μερικές φορές το μη νόημα φαίνεται να κατατροπώνει τη λογική, με ανεπανάληπτα βεβαίως κωμικά αποτελέσματα, αλλά με συνέπειες όχι ιδιαίτερα καθησυχαστικές. Σύγχυση, αποσύνδεση, κατακλυσμός από έξεις που συχνά αποτελούν απλώς κοινούς τόπους.
“Πάπε Σατάν, πάπε Σατάν αλέπε”, έλεγε στην 7η ωδή της Κόλασης, από τη Θεία Κωμωδία, ο Δάντης Αλιγκέρι ανάμεσα στον θαυμασμό, στον πόνο, στην οργή, στην απειλή και ίσως στην ειρωνεία.
Η αναζήτηση της τέλειας γλώσσας
Στην ευρωπαϊκή παιδεία
Ένα σημειολογικό “παραμύθι”, που αφηγείται την αγωνία του σκεπτόμενου ανθρώπου να ανακαλύψει, πέρα και πίσω από τα στοιχεία που η παράδοση και η ιστορία τού κληροδότησαν, την αλήθεια της τέλειας γλώσσας.
Ο Έκο ταξιδεύει από τον Κήπο της Εδέμ ως τον πύργο της Βαβέλ, από την Αίγυπτο ως την Αρχαία Ελλάδα και την Κίνα, για να φτάσει, από τα ιδιώματα του πολυτάραχου Μεσαίωνα και τις μελέτες της Αναγέννησης μέχρι τις σύγχρονες γλώσσες των ηλεκτρονικών υπολογιστών και του μέλλοντος.
Οι στοχασμοί γύρω από τη γλώσσα του Αδάμ, την τέλεια γλώσσα, καθώς και την ικανότητα κάθε γλώσσας να αποδώσει τα νοήματα μιας άλλης, παρασύρουν στη δίνη τους τόσο τον ειδικό όσο και το λιγότερο ειδικό αναγνώστη.
Με κεντρικό άξονα την ευρωπαϊκή κουλτούρα, το βιβλίο αυτό αποτίει φόρο τιμής σε δεκάδες λόγιους και μελετητές, για τις προσπάθειες τους να χαρτογραφήσουν αυτή την περιπετειώδη πορεία της ανθρώπινης λαλιάς. Όσο για το ζήτημα της αναγκαιότητας μιας ενιαίας τέλειας γλώσσας, ίσως είναι προτιμότερο αυτό που, διά χειρός Έκο, συμβουλεύει ο Ivanov: “… να νοιαζόμαστε για τη διαφύλαξη των γλωσσών, όπως ακριβώς νοιαζόμαστε για την οικολογία”.
Πως γίνεται μια διπλωματική εργασία
Η χρηστικότητα του βιβλίου έγκειται στη μεθοδικότητα, με την οποία ξετυλίγεται το πλέγμα των πληροφοριών σχετικά με την έγκυρη γραφή. Πρόκειται για πληκτικές και χρονοβόρες διαδικασίες; Είναι ανάγκη να γίνονται όλα αυτά, με αυτή τη σειρά και την ίδια πειθαρχία; Ο συγγραφέας συμμερίζεται τα ερωτηματικά και, παρ’ όλο το πάθος του δασκάλου, τηρεί τις αναστοχαστικές αποστάσεις: αρκεί να υπάρχει σύστημα και συνοχή. Όσο όμως κοπιαστικότερη προετοιμασία, όσο περισσότερη ανιαρή συστηματικότητα, τόσο καλύτερα θα είναι τα αποτελέσματα κατά την τελική συρραφή/συγγραφή της εργασίας. Ωστόσο, επαναλαμβάνουμε, η εκπόνηση μιας αξιοπρεπούς διπλωματικής εργασίας στάθηκε για τον Eco η αφορμή για να υποδείξει πρότυπα έρευνας και, εν τέλει, πρότυπα συγγραφής ενός αξιοπρεπούς βιβλίου. Αυτό και μόνο αρκεί ίσως για να προκαλέσει την αναγνωστική περιέργεια επίσης σε όσους/όσες δεν ενδιαφέρονται τόσο για το πώς γίνεται μια διπλωματική εργασία αλλά, απλούστατα, για το ξετύλιγμα μιας μεταγλώσσας των υποδειγμάτων συγγραφής, με κριτήρια διαπιστευμένης εγκυρότητας.
Η αποκάλυψη του Ιωάννη
Ο Beato της Liebana είναι ένα ιστορικό πρόσωπο. Για τη ζωή και το έργο του, με βάση κάποια ντοκουμέντα της εποχής, ελάχιστα πράγματα είναι γνωστά. Ο Beato ήταν σίγουρα ιερωμένος και πιθανότατα μοναχός στο μοναστήρι του Αγίου Μαρτίνου, στην περιοχή της Liebana. Οι μελετητές υπολογίζουν ότι γεννήθηκε στα μέσα του όγδοου αιώνα και οπωσδήποτε μετά το μοιραίο 711, όταν το ισλαμικό ιππικό διέλυσε το βισιγοτθικό βασίλειο του Τολέδο.
Ο Beato πίστευε πως το τέλος του κόσμου πλησιάζει. Το οριστικό και αμετάκλητο τέλος όλου του κόσμου. Δεν τον ενδιέφερε, ίσως, ότι έτσι θ’ αποκτούσε κάποιο νόημα ολόκληρη η σειρά των γεγονότων που είχαν προηγηθεί από την ημέρα της Δημιουργίας και που συνήθως αποκαλούμε “ιστορία”, σίγουρα όμως η πεποίθησή του ότι η μεγάλη καταστροφή πλησιάζει, τον γεμίζει με άγχος κι ο ισπανός καλόγηρος αποφασίζει να στρωθεί στη δουλειά.
Στο κελί του υπάρχουν διάφορα βιβλία, αυτός όμως διαλέγει εκείνο που του ταιριάζει περισσότερο: την Αποκάλυψη του Ιωάννη, κι αρχίζει να την σχολιάζει. Ο Beato, που αναμφίβολα δεν είναι προικισμένος συγγραφέας, στηρίζεται σε παλιότερα κείμενα, δεν έχει την παραμικρή αξίωση να γράψει κάτι πρωτότυπο και είναι χαρακτηριστικό ότι στα αντίγραφα του έργου του που θα κυκλοφορήσουν αργότερα, πουθενά δεν αναφέρεται σαν δημιουργός.
Το σχόλιο που γράφει ο Beato (σε άθλια λατινικά) είναι τεράστιο σε όγκο. Ο ίδιος, τη στιγμή που γράφει, ξέρει ότι τα κείμενά του θα εικονογραφηθούν. Τα αντίγραφα που θα κυκλοφορήσουν σ’ όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα και μέχρι την εμφάνιση των χαρακτικών του Durer, με αριστουργηματικές μινιατούρες, θα βοηθήσουν το έργο του να γνωρίσει πρωτοφανή επιτυχία. Οι ειδικοί μελετητές και οι ιστορικοί της τέχνης θα ονομάσουν τους κώδικες αυτούς “beati” και θα συμφωνήσουν ότι ο πιο όμορφος είναι αυτός που βρίσκεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Μαδρίτης.
Αν ο Beato φανταζόταν τις συνέπειες που θα είχε η συγγραφή του σχολίου του, αιώνες ολόκληρους μετά την πρώτη εμφάνισή του και με το τέλος του κόσμου συνεχώς να πλησιάζει και συνεχώς να αναβάλλεται, πιθανότατα θα προτιμούσε να μην το είχε γράψει ποτέ. Το έγραψε όμως. “Φόρτωσε” μάλιστα το κείμενο του Ιωάννη με τόση αφθονία ερμηνευτικών και θεολογικών στοιχείων, ώστε να πετύχει το αντίθετο από το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα.
Ξεκινώντας από τη δική του “ερμηνεία” οι κατοπινοί -όχι μόνο λόγιοι και ιερωμένοι, αλλά και κάθε είδους αρχηγοί, ορθόδοξοι κι αιρετικοί, νόμιμοι κι επαναστάτες- θα “εξηγήσουν” το όραμα της Πάτμου με χίλιους δυο διαφορετικούς τρόπους, ο καθένας κατά την αντίληψή του κι ανάλογα με τους σκοπούς που θα ήθελε να εξυπηρετήσει.
Βέβαια, η Αποκάλυψη αντέχει. Είναι ένα κείμενο που δεν επιδέχεται καμιά ταξινόμηση και μοιάζει να γράφτηκε για να εξουθενώνει τους μεταφραστές, να τσακίζει τα νεύρα των σχολιαστών και να παρασέρνει τους αναγνώστες σε λαβυρίνθους αλληγοριών που έχουν τη δύναμη να περιφρονούν τους κανόνες του χωρο-χρόνου.
Όταν, στις αρχές της δεκαετίας του ’70, ο ιταλός εκδότης Franco Maria Ricci αποφάσισε να κυκλοφορήσει έναν “beato”, διάλεξε τον κώδικα της Μαδρίτης με τις υπέροχες μοζαραβικές μινιατούρες (οι μοζάραβες, ή και μοζαραβίτες, δεν ήταν μουσουλμάνοι, ακολουθούσαν όμως τα αραβικά έθιμα και μιλούσαν την αραβική γλώσσα), και κάλεσε, όπως είπε ο ίδιος έναν “σύγχρονο ιερωμένο”, τον καθηγητή Umberto Eco, γνωστό σημειολόγο και προικισμένο μελετητή του Μεσαίωνα, να σχολιάσει το κείμενο του Beato και τις εικόνες. Κι ο Umberto Eco στρώθηκε στη δουλειά.
Σαν καλός επιστήμονας ξεκινάει με μια μεθοδολογική δήλωση προθέσεων. Τονίζει ότι δεν πρόκειται να σχολιάσει την Αποκάλυψη του Ιωάννη αλλά το σχόλιο του Beato και τις μινιατούρες. Πλησιάζοντας, όμως, στο τέλος της εργασίας του, διαπιστώνει ότι κάπου ξεστράτησε και σαν έξυπνος άνθρωπος δε διστάζει να το παραδεχτεί: “Ξεφύγαμε από τα καθορισμένα πλαίσια… κι έτσι διαπράξαμε το ίδιο σφάλμα με τον Beato”…
Πηγές: Biblionet, Wikipedia, Ελληνικά Γράμματα, Παρατηρητής, Μαλλιάρης Παιδεία, Ψυχογιός, Γνώση, Πατάκης, Καστανιώτης
